Звуки в казахских словах и обозначающие их буквы 53

Қазақ сөздеріндегі дыбыстар һәм олардың харіфтері 58

Жарты дауысты харіфтер: у(ۋ) , и(ي). 54

Полугласные звуки: у(ۋ), и(ي). 59

Түсінікті болу үшін мисал келтірейік. Алалық, «жылқы» деген сөзді һәм «шы», «ның» қосымшаларды. «Жылқы» деген сөзге «шы» қосымшаныда, «ның» қосымшаны-да қосып байқайық, қайсысы жалғау, қайсысы жұрнақ болып шығар екен. Жылқы = жылқышы, жылқы = жылқының. 61

Приведем примеры для разъяснения. Возьмем к примеру слово «жылқы» (лошадь) и аффиксы «шы», «ның». Попробуем присоединить к слову «жылқы» аффиксы «шы» и «ның» и выяснить, какой из них является окончанием, а какой суффиксом. Жылқы = жылқышы (табунщик), жылқы = жылқының (лошади). 67

Сынау. Төмендегі түбір сөздерге «ғыш» жұрнағын жалғатып, туынды сөз еткізу. таң, жан, сал, бол, сол, құла, қала, қаз, бар, жар, көм, ем, ен, ер, жи, тый, құй, и, ти, тұт, жорт, қыз, аз, жыр. 67

Контроль. Образуйте производное слово, присоединив суффикс «ғыш» к следующим корневым словам. таң (завяжи), жан (гори), сал (клади), бол (будь), сол (увядай), құла (падай), қала (построй), қаз (копай), бар (иди), жар (расколи), көм (копай), ем (соси), ен (внедрись), ер (следуй), жи (собери), тый (прекрати), құй (наливай), и (согни), ти (потрогай), тұт (держи), жорт (беги рысью), қыз (нагревайся), аз (похудей), жыр (поцарапай). 74

Сынау. Төмендегі түбір сөздерге «ақ» жұрнағын жалғатып туынды сөз еткізу. Жат, қос, қорық, сүз, жұл, бол, жет, көм, тап, ор, аш, от, құм, шаш, айт, ат, и, шеш, көн, жүр, құш, қон, ұл, жат, қап, жіп, көп, көн, түп. 68

Контроль. Образуйте производное слово, присоединив суффикс «ақ» к следующим коренным словам. Жат (лежи), қос (соедини), қорық (бойся), сүз (бодни), жұл (вырви), жет (дойди), көм (копай), тап (найди), ор (коси), аш (открой), от (трава), құм (песок), шаш (разбрасывай), айт (говори), ат (имя), и (согни), шеш (высыпать, рассекать), көн (соглашайся), жүр (иди), құш (обними), қон (ночуй), қап (схвати), жіп (смягчи), көп (много), көн (обработанная шкура), түп (конец). 75

16) Жұрнақ «ыс». Бұл жұрнақ түбір сөз жуан болса, жуан айтылады, жіңішке болса, жіңішке айтылады. Мәсәлән: бар = барыс, кел = келіс. 68

16) Суффикс «ыс». Данный суффикс, присоединяясь к твердому слову, произносится твердо, присоединяясь к мягкому слову, произносится мягко. Например: бар (иди) = барыс (ход) , кел (приходи) = келіс (приход). 75

Түбір сөздер жіңішке болса, «ма» орнына «ме», «ба» орнына «бе», «па» орнына «пе» болып жалғасады. Мәсәлән: кер = керме, іл = ілме, и = име, кез = кезбе, көм = көмбе, кес = кеспе, ек = екпе. 69

Если коренное слово мягкое, то вместо «ма» присоединяется «ме», вместо «ба» – «бе», вместо «па» – «пе». Например: кер (натяни) = керме (не натягивай), іл (повесь) = ілме (не вешай), и (согни) = име (не сгибай), кез (обойди) = кезбе (не обходи), көм (копай) = көмбе (не копай), кес (режь) = кеспе (не режь), ек (сажай) = екпе (не сажай). 76

3) «Жылы-жылы сөйлесең, жылан іннен шығады; қатты-қатты сөйлесең, мұсылман діннен шығады.»/ «На ласковую речь и змея из норы выползает; на резкую речь мусульманин отречется от веры». «Не іннен шығады?» – «жылан.» / «Что из норы выползет?» – «змея». «Кім діннен шығады?» – «мұсылман.» / «Кто отречется от веры?» – «мусульманин». 70

3) «Жылы-жылы сөйлесең, жылан іннен шығады; қатты-қатты сөйлесең, мұсылман діннен шығады.»/ «На ласковую речь и змея из норы выползает; на резкую речь мусульманин отречется от веры». «Не іннен шығады?» – «жылан.» / «Что из норы выползет?» – «змея». «Кім діннен шығады?» – «мұсылман.» / «Кто отречется от веры?» – «мусульманин». 78

Кей сөздер нәрсенің істейтін ісін атайды; мәсәлән: арт, тарт, ал, ұр, саба, соқ, қорық, күрес, маңыра, сөк, сүз, таста, шық, жық, ас, ал, төз, көз, қақ, қада, кір, төк, өксі, таңда, сескен, ұлы, өлше, кеп, біл, сыз, бер, бас, ұста, ұр, ти, ой, күт, тіле, тұр, ор, шақ, жап, жең, бар, кет, қара, тара, жала, құй, тап, қой, той, сой, жой, жу, бу, қу, жи, тый, қи, и, ки. Мұндай сөздер етістік сөз деп аталады. 75

Некоторые слова обозначают действия кого-либо или чего-либо; например: загрузи, тяни, возьми, бей, колоти, ударь, бойся, борись, блей, ругай, бодни, брось, выйди, вали, свари, возьми, терпи, направляй, вбей, воткни, зайди, вылей, рыдай, выбирай, бойся, вой, взвесь, высохни, знай, черти, дай, надави, держи, бей, потрогай, вырежи, жди, желай, встань, коси, кусай, закрой, победи, иди, уходи, смотри, разойдись, лизни, налей, найди, оставь, насыться, заколи, уничтожь, помой, свяжи, догони, собери, прекрати, срежь/согни, одень. Такие слова называются глаголом. 92