-
лемма
А.Байтұрсынұлы анықтамасы
Қазіргі сөздіктердегі анықтамасы
орысша атауы
значение
Сөз жиілігі
-
Əдіс
Әдіс-тәсіл мағынасында (құрастырушылардан). Қараңыз: "Әдіс – керекшіліктен шығатын нәрсе. Әдістің жақсы-жаман болмағы жұмсалатын орнының керек қылыуына қарай. Мәселен, сауаттау әдісін алсақ, бір жұрттың сауаттау ісіне қолайлы болған әдіс екінші жұрттың да сауаттау ісіне қолайлы боларға тійіс деп айтыуға болмайды. Екеуінің тілінің заңы, емлесінің жүйесі бірдей болса, біріне қолайлы болған әдіс екіншісіне де қолайлы болыуы мүмкін. Егер де тілінің заңы, емлесінің немесе әрпінің жүйесі басқа болса, онда біріне жақсы болған сауаттау әдісі екіншісіне де жақсы болады деп ешкім айта алмайды." [Ақымет Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары, 3 томдық. 2022. 3-том, 700-б.].
Әдіс — қандай да бір әрекетті жүзеге асырудың тәсілі немесе тәсілдерінің жүйесі, орындау амалы, жолы. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 2-том / Құраст.: Ғ.Қалиев, С.Бизақов, О. Нақысбеков және т.б. - Алматы, 2011. - 744 б.]
Метод
Метод (от греч. methodos путь, способ исследования, обучения, изложения) - совокупность приемов и операций познания и практической деятельности; способ достижения определенных результатов в познании и практике [Словари и энциклопедии на Академике: https://methodological_terms.academic.ru/searchall.php?SWord=%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%B4&from=ru&to=xx&did=&stype=0]
-
-
Əдісқой
А.Байтұрсынұлы "әдісқой" терминін "әдіскер" мағынасында қолданған (Құрастырушылардан). Қараңыз: "Жалғыз әліп-бій үйретіудің өзінде толып жатқан әдіс бар. Сол әдістерді әр әдісқой өзінше өзгертіп қолданған түрлерін сөз қылсақ, әдіс түрлерін айтып түгесе алмас едік. Бүтін Жаурыпа әдісқойларының тұтынған әдістерін түгендемек түгіл, жалғыз орыстың ғана әдісқойларын алып сөз қылар болсақ, оның өзі әлденеше сан жұурнал бетін аларлық сөз болар еді, сөз созылып ұзарыуынан қашып, орыс әдісқойларының бірін де өткен сандарда сөз қылмай өтіп кеттік" [Ақымет Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары, 3 томдық. 2022. 3-том, 700-б.].
Әдіскер — з а т. 1. п е д. Оқытудың әдіс- тәсілдерін жақсы білетін оқытушы. Әдіскер - оқу-тәрбие әдісін жетік меңгерген ұстаз (Қаз. тілі термин. Педагогика.).
2. Қандай да бір мамандықтың, кәсіптің әдіс-тәсілдерін жетік меңгерген адам. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 2-том / Құраст.: Ғ.Қалиев, С.Бизақов, О. Нақысбеков және т.б. - Алматы, 2011. - 744 б.]
Методист
Методист - лицо, пользующее в теории или практической деятельности определенным методом. [Словари и энциклопедии на Академике: https://methodological_terms.academic.ru/searchall.php?SWord=%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D1%81%D1%82&from=ru&to=xx&did=&stype=0]
-
-
Əлектеніс
Әлектеніс - драмалық шығарма түрі, әлектегі тартыс, қазіргіше трагедия. Төменде А.Байтұрсынұлының өз анықтамасы берілді (Құрастырушылардан);
Ұстасыушы адам қас қайраткер болса, йағыни оқталғаннан қайтбайтұн, ұмтылғаннан тайынбайтұн, көздегенінен күдер үзбейтүн, азға айналмайтұн, зордан зорға, артықтан артыққа ұмтылатұн, жамандыққа жасымайтұн, мұқтаждыққа мұқалмайтұн иә қайнаған қайраттың адамы болса, ұстастыру, әлектеніс болыб шығады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 562]
Трагедия [грек. tragōidia] зат. 1. әдеб. Соңы қайғылы оқиғамен (кісі өлімі, апат т.б.) шешім табатын драмалық шығарма. 2. ауыс. Қайғылы оқиға. [Қазақ сөздігі (Қазақ тілінің біртомдық үлкен түсіндірме сөздігі) / Құраст.: Н.Уəли, Ш.Құрманбайұлы, М.Малбақов, Р.Шойбеков жəне т.б. –– Алматы: «Дəуір» баспасы, 2013.https://tilmedia.kz/js/pdfjs/web/viewer.html?file=/storage/2017/12/21/5a3b4cff36fbf.pdf]
Трагедия
Трагедия - один из видов драмы, в основе которого лежит особо напряженный, непримиримый конфликт, оканчивающийся чаще всего гибелью героя. Герой трагедии оказывается перед превосходящими его силы препятствиями. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 417; http://litena.ru/literaturovedenie/item/f00/s00/e0000579/index.shtml]
-
-
Əлібтеме
Әлібтеме (сүуреттеу). Бір нәрсенің тұрпатын іреттеб айтыб, әлібін сүуреттеб шығарыу әлібтеме болады. Дүнійедегі түрлі нәрселердің, түрлі адамдардың, түрлі күйлердің бәрін де әліптеуге болады. Бірақ әлібтемеде сөзбен сүуреттелетүн табійғат жүзінде йаки өнер жүзінде назар түсірерлік көрнекті нәрселер ғана.
Әлібтеу тәртібі.
1) Бір нәрсені әліптеуден бұрын сол нәрсенің өзін әбден анық таныу керек йағыни көрнекті болыб, назар
түскендей не белгілері барын біліу керек. Нәрсені әліптегенде оның ірілі, ұуақты белгілерінің бәрін
түгелдеу қажет емес, көрнекті көрсетерлік түрін, өзгеше белгілерін ғана айтыуға керек.
2) Белгілерін бет-бетіне айтбай, өңіне, орнына үйлестіріб айтыб, нәрсенің сүгіретүн ойқы-шойқы,
қыйқа-сыйқа қылмай дұрыс тұрпаттаб, адамның қыйал саңылауына сүгіреті өзіне ұқсаб, дәл түсерлік етіб
шығарыу керек.
3) Тійісті жерінде нәрсенің көңілге еткен әсерін, нәрсенің адамға келтірер пайдасы бар-жоғын айтып
жіберіуге де болады. // БАЙТҰРСЫНҰЛЫ АХМЕТ. Шығармалары – Сочинения. Он екі том. Әдебиет танытқыш. Қазақ тілінде /Ахмет Байтұрсынұлы. – Астана: «Алашорда» ҚҚ, – 2022. 285-286 б.
Суретте етістігінің қимыл атауы. 1. Бейнелеу, сипаттау. Қазақтың қанатты сөзінде с у р е т т е у бар (Ш.Айманов, Қыран.). Ыбырай табиғат бейнесін с у р е т т е у г е өте шебер адам (С.Мұқанов, Өсу жол.). 2. Еске түсіріп, елестетіп айту. Баланың жанында с у р е т т е у л е р аз. Суреттеулерден ұғым жасай алмайды. Сондықтан баланың бір зат туралы ұғымы сол заттың суреті болады (М.Жұмабаев, Шығ.)
описание, портрет
Описание - 1. Действие по гл. описать. Заниматься описанием картин. 2. Сочинение, описывающее что нибудь (см. описать в 1 и 2 знач.). Сос тавить описание картин. Напечатать описание путешествия. Издать описание рукописей. [Словари и энциклопедии на Академике:https://dic.academic.ru/dic.nsf/dmitriev/3141/%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5];
Портерт - (французское portrait), изображение (образ) какого либо человека либо группы людей (групповой портрет), существовавших или существующих в действительности. Один из главных жанров изобразительного искусства. [Словари и энциклопедии на Академике:https://dic.academic.ru/searchall.php?SWord=%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82&from=ru&to=xx&did=&stype=0].
-
-
Əсерлеу
Әсерлеу (лептеу) - Әсерлеу деб сөздің әсерін күшейтіб сөйлеуді айтамыз. Әсерлеу көңіл күйінен шығыб, көңілге күй түсіреді. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 110]
Әсерлеу — з а т. ә д е б. Көркем шығармада сөздің әсерлілігін, көркемдігін, мәнерлілігін арттырудың амалы. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 2-том / Құраст.: Ғ.Қалиев, С.Бизақов, О. Нақысбеков және т.б. - Алматы, 2011. - 744 б.]
Восклицание
Восклицание - возглас, выражающий сильное чувство. [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/ogegova/28078]
-
-
Əуреленіс
Әуреленіс - драмалық шығарма түрі, арамтер, яки әурешілік. Қазіргіше - комедия. Төменде А.Байтұрсынұлының өз анықтамасы берілді (Құрастырушылардан);
Әуреленістің қайраткері әлектеністің адамындай ұлы мақсатты адам емес, кемшілігі көб, адамгершілігі жоқ, қарапайым қалыбты адамдардың бірі болады. Оның талас-тартысында ұлы мақсат, үлкен істен болады. Еб қылмайтұн жерге еб жүргіземін деб, себ керек емес жерге себ іздеймін деб, сара істерге амал, айла, қулық, сұмдық қыламын деб, босқа арамтер, босқа әуре болады. Сондықтан да ұстастырудың мұндай түрі әуреленіс деб аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 564]
зат. 1. әдеб. Драмалық жанрдың негізгі бір түрі, өмірдегі келеңсіз, жағымсыз құбылыстарды, адам бойындағы міндерді, оспадарлықты күлкілі етіп бейнелейтін сахналық шығарма. К о м е д и я әдебиеттегі комикалық нысанның ең ерекше түрі ретінде оның ең маңызды деген ерекшеліктері юморды, иронияны, сарказмды, сатираны қабылдап, бере біледі (Орыс.-қаз. түсінд. сөздік. Әдебиет). Жазушы, өз ұғымынша, керексіз деп тапқан бір өмір құбылысын не мінез, іс-әрекеттерді күлкі ету мақсатында сахнаға лайықтап жазған драмалық жанрдың бір түрін к о м е д и я дейді (Қ.Жұмалиев, Әдеб. теор.). К о м е д и я д а өмірдегі қайшылықтардың терең тамырын қазбаламай, жеңіл қақтығыстар арқылы аңғару басым келеді. Кейіпкердің бойындағы кемшілікті, осалдықты бейнелеу көбінесе жарасымды әзілмен, еріксіз күлдіретін тапқырлықпен астасып жатады (Орыс.-қаз. түсінд. сөздік. Журналистика.). 2. Күлуге, мысқылдауға лайық қоғам өміріндегі елеулі щйшылъщтар, күлкі тугызатын оғаш мінез, ісәрекеттер, келеңсіз, келіссіз жайлар, оқиғалар. Егер бөгет жасаушылар жұрт алдында күлкі боп қалса, оның атын к о м е д и я дейді ( С.Мұқанов, Мөлдір махабб.). Асылы, Батыржан бұл к о м е д и я ғ а әбден шынығып, тіпті біте қайнап, үйреніп кетсе керек, дәнеме болмағандай, томпаңдап жалбаң қақты (Р.Райымқұлов, Бұрылыстар).//https://sozdikqor.kz/soz?id=412474&a=Komed%C4%B1a
Комедия
Комедия - один из основных видов драмы, в котором коллизия, действие и характеры трактованы в формах смешного или проникнуты; комическим. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 140; http://litena.ru/literaturovedenie/item/f00/s00/e0000228/index.shtml]
-
-
Азаптаныс
Әуреленіс - драмалық шығарма түрі, сергелдең, яғни азапты тартыс, қазіргіше драма.
(Құрастырушылардан);
Драма. Театр мен әдебиетке жататын әдебиет түрі. Драманың ерекшеліктері: сюжеттілік, іс-әрекеттің дау-дамайлығы және оның сахналық көріністерге бөлінуі. //Музыка мәдениеті мен өнер терминдерінің сөздігі / Б.Ж.Қоқымбаева, Е.Ю.Личман, Б.У.Итемгенова. – Павлодар, ПМПИ, 2013. – 177 б.
Драма
Драма - один из основных родов художественной литературы (наряду с эпосом и лирикой). Специфика драмы как рода литературы заключается в том, что она, как правило, предназначается для постановки на сцене. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 70]
-
-
Айтыс (Айтыс сөз)
Айтысқанда, жәй сөзбен айтысбай, өлеңмен айтысады, сондықтан өлеңмен ғана айтысыу айтыс деб аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 320]
Айтыс — қазақ және қырғыз, қарақалпақ халықтарында ежелдең қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдыңда қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]
Айтыс (импровизированное состязание двух акынов, форма устной народной песни)
Айтыс - публичное поэтическое состязание народных певцов — импровизаторов (акынов) в Казахстане, популярное и в настоящее время. Песенное исполнение поэтических импровизаций на заданную тему происходит под аккомпанемент домбры или кобзы. [Поэтический словарь. — М.: Советская Энциклопедия. Квятковский А. П., науч. ред. И. Роднянская. 1966. https://poetique.academic.ru/8/%D0%B0%D0%B9%D1%82%D1%8B%D1%81]
-
-
Айтыушы
Сөйлеуші, коммуникацияға қатысушы адам (Құрастырушылардан). Қараңыз: "Айтыушы ойын өзі үшін айтбайды, өзге үшін айтады, сондықтан ол ойын өзгелер қыйналмай түсінетүн қылыб айтыу керек. Оның үшін айтыушы сөйлейтүн тілін жақсы қолдана біліу тійіс йағыни әр сөздің мағынасын жақсы біліб, дұрыстаб, сөйлемді тізе біліу тійіс" [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 48]
Сөйлеуші — сөйлеу актісінің белсенді қатысушысы, субъекті ауызекі сөйлеу қатынасы шегіндегі сөйлеу қызметінің жемісті түрі ретіндегі сөйленім субъектісі. [Әлеуметтік лингвистика сөздігі / Абасилов А. – Алматы, 2016.-168 бет.]
Коммуникант
Коммуника́нт - участник коммуникативного акта, порождающий высказывания и интерпретирующий их (в лингвистике).[Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/efremova/275821/%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BC%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%82]
5
-
Айырыңқы қиысу
Екі ұшты мағыналы сөйлемдер қиысқан жерде айырыңқы қиысу болады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 253]
Кезектес салалас — л и н г в и с т и к а л ы қ. Істің, оқиғаның кезектесіп болғанын білдіретін салалас құрмалас сөйлем. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 7-том. / Құраст.: Б.Момынова, Б.Сүйерқұлова, А. Фазылжанова және т.б. – Алматы, 2011. 752 б.]
Разделительное сложносочиненное предложение
Разделительное сложносочиненное предложение - разновидность сложносочиненных предложений, в которых выражаются отношения взаимоисключения, альтернативы, выбора. [Словари и энцкилопедии на Академике: https://lingvistics_dictionary.academic.ru/3791/%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BE%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BB%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F]
-