Parallel Corpus - concordance.kz

Ахмет Байтұрсынұлы терминдерінің қазақша-орысша сөздігі

Сөздіктің негізін ҚР ҒЖБМ гранттық қаржыландыру ғылыми жобасы аясында әзірленген AP19676988-«А. Байтұрсынұлы конкордансы қазақ-орыс параллель корпусы» (жетекшісі ф.ғ. к. Гулнур Байшукурова) электрондық қазақ-орыс параллель корпусының материалдары құрайды. А.Байтұрсынұлының таңдамалы шығармалары конкорданс құрудың негізгі мәтін көзі ретінде алынды, оған « Оқу құралы», «Тіл-құрал», «Тіл жұмсар», «Әдебиет танытқыш» сияқты тіл білімі, әдебиеттану саласындағы іргелі ғылыми еңбектері мен оқу-әдістемелік құралдардан үзінділер, таңдамалы мақалалар, хаттар, баяндамалар, сондай-ақ, ақынның өлеңдері, аудармалары енген.

Қазіргі уақытта А.Байтұрсынұлының еңбектерінің қазақ тіліндегі және орыс тіліне аударылған академиялық басылымдары бар, олар бұрынғы графикадан қазақ тілінің қазіргі жазуына сәйкестендірілген. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлы өз шығармаларының кейбір басылымдарын (1914 жылдан 1928 жылға дейін) араб графикасында жазды, ол кезең қазақ жазу емлесінің қалыптасу уақыты болғандықтан, кейбір тұстарда жазуда әртүрлі нұсқалар қолданылды, бұл мәтіндер ауқымының әртектілігіне әкелді. Сонымен қатар, ғалымның көптеген шығармасы бірнеше рет кириллицаға аударылып, транслитерацияланды. Сөйтіп, басылымның біртекті болмауы графикасының авторлық және редакторлық нұсқаларының көп болуымен байланысты туындап отыр.

«Ахмет Байтұрсынов терминдерінің қазақ-орыс жиілік сөздігінде» қазақ тіліндегі 400-ге жуық термин және оның орыс тіліндегі аудармалары бар. Сөздікке оқыту әдістемесіне, лингвистикаға, әдебиеттануға және т.б. қатысты терминдер мен ұғымдар енгізілген.

Терминдер әліпби ретімен берілген. Сөздіктегі терминдер бір ғана сөзден (мысалы, ТЕРМЕ) немесе сөз тіркесінен (мысалы, КӨРНЕК ӨНЕРІ) тұруы мүмкін. Тақырыптар қою бас әріптермен берілген. Тақырыптық сөз оның бастапқы тұлғасында беріледі. Егер терминдер сөз тіркестері түрінде болса, онда олардың әліпбилік орны тіркестің бірінші сөзі бойынша анықталады.

Қазақ тілінде терминдер алдымен авторлық түсіндірмемен, яғни шығармалардағы анықтамалар мен түсіндірмелер күйінде беріледі, содан кейін қазақ тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, болмаса ішнара құрастырушылар тарапынан анықталған терминнің заманауи түсіндірмесі түрінде беріледі. Терминнің орыс тіліне аудармасы орыс тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, олардың мағынасын түсіндірумен қатар жүреді.

Сөздікке тіл білімі, әдебиеттану, лингводидактика мен оның негізгі пәндерінің (педагогика, психология және т.б.) даму деңгейін көрсететін А. Байтұрсынұлының ескі, ұмытылған терминдері мен ұғымдары енгізілген. А.Байтұрсынұлының көптеген терминге түрліше түсіндірмелері мен сипаттамалары да келтірілген. Сөздікте, сондай-ақ, жалпы қабылданған атауларға сәйкес тілдік, әдебиеттану, әдістемелік терминдер мен ұғымдардың түсіндірмелері нақтыланған.

Сөздіктің негізгі мақсаты – қазақ әліпбиі мен қазақ жазуының негізін қалаушы, ұлт Ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық бірліктерін жүйелеу. Ахмет Байтұрсынұлы – лингвистикалық терминдерді айналымға енгізген алғашқы лингвист. Авторлар сөздік материалдары қазақ тілі мен әдебиеті, пәнді оқытудың қазақстандық әдістемесінің дамуы, оның ұғымдары мен терминдер жүйесінің байлығы туралы толық түсінік береді деп санайды.

Сөздік филолог мамандарға, оқытушыларға, әдіскерлерге, студенттерге, магистранттар мен докторанттарға және оқу, ғылыми және практикалық пән ретінде әдістемеге қызығушылық танытқан көпшілікке арналған.

Құрастырушылардан

Ахмет Байтұрсынұлы (1872–1937) — қазақтың белгілі қоғам қайраткері, ағартушы, ақын, тілтанушы, және ғалым. Ол қазіргі Қостанай облысы, Жангелдин ауданында дүниеге келген. Ахмет Байтұрсынұлының есімі қазақ тілін оқыту әдістемесінің және әліпбидің негізін қалаушы ретінде танымал. Оның тіл біліміне, әдебиетке және ағартушылық ісіне қосқан үлесі аса зор.

Байтұрсынұлы өзінің бүкіл өмірін қазақ халқын оқытуға және сауаттандыруға арнады. Ол 1912 жылы қазақ жазуының реформасын жасап, "Төте жазу" деп аталған араб жазуына негізделген қазақ әліпбиін ұсынды. Бұл әліпби қазақ тілін оқып-үйренуді жеңілдетіп, халықтың сауаттану деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.

Ахмет Байтұрсынұлы 1913 жылы "Қазақ" газетін ұйымдастырып, оның бас редакторы болды. Бұл газет сол кезеңде халықтың рухани және мәдени өміріне айтарлықтай әсер етті. Сонымен қатар, ол қазақ әдебиетіне көптеген аударма шығармаларды қосты, мысалы, И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударып, халық арасында танымал етті.

1937 жылы Ахмет Байтұрсынұлы "халық жауы" деген жалған айыппен қуғынға ұшырап, ату жазасына кесілді. Оның есімі тек 1988 жылы ақталып, Қазақстанда оның шығармашылығы қайтадан зерттеле бастады. Бүгінгі күні Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы қазақ мәдениеті мен тіл біліміне қосқан баға жетпес үлес ретінде жоғары бағаланады.

лемма

А.Байтұрсынұлы анықтамасы

Қазіргі сөздіктердегі анықтамасы

орысша атауы

значение

Сөз жиілігі
Тануин

Танвин ((араб. تَنوِين‎‎ [tanwīn]) — диакритический знак, который пишут над последней согласной существительных и прилагательных, чтобы указать, что слово заканчивается на альвеолярный носовой согласный (/n/), без добавления буквы н. )

диакритический знак, который пишут над последней согласной существительных и прилагательных, чтобы указать, что слово заканчивается на альвеолярный носовой согласный (/n/), без добавления буквы н. )

2
Таңбаша емле

Осы күнгі қолданып отырған емлелердің бәрі төрт жүйеге бөлінеді: 1) Таңбаша жүйе. 2) Дағдыша (тарыйхша) жүйе. 3) Тұуысша жүйе. 4) Дыбысша жүйе. Таңбаша емле – таңба негізді жазумен тәртіптес, негіздес емле, мәселен, қытайдікі. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 328]

Таңбалары идеограммалар болып табылатын жазу, яғни мәтінді түсінуді жеңілдететін таза қызметтік таңбалармен (детерминативтермен) біріктірілген тұтас ұғымдарды (сөздерді) немесе жеке буындарды білдіреді. Сондықтан жазудың бұл түрі сөздік-буындық деп аталады. Мұндай жазудың қазіргі мысалы - қытай таңбалары, бірақ ежелгі уақытта иероглифтік жазу Египетте, Месопотамияда, ежелгі Америкада және т. б. кең таралған.// [Словари онлайн https://shriftovaya-terminologiya-.slovaronline.com/675-%D0%B8%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%BE]

Знаковое правописание / Иероглифическое письмо

Письмо, знаки которого представляют собой идеограммы, то есть обозначают целые понятия (слова) или отдельные слоги, в комбинации с чисто служебными знаками (детерминативами), облегчающими понимание текста. Поэтому подобный тип письма называется словесно-слоговым. Современный пример подобной письменности - китайские иероглифы, но в древности иероглифическое письмо было распространено в Египте, Месопотамии, Древней Америке и др. [Словари и энциклопедии на Академике: https://type_therminology.academic.ru/286/%D0%B8%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D1%84%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%D0%BC%D0%BE]

-
Тармақ

Жұрттың бір ауыз өлең дейтіні шумақ болады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Тармақ дегеніміз өлеңнің әрбір жолы. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 1-том, б. 219]

Тармақ - қазақ поэзиясында өлең ырғағының негізгі бөлшегі, буын саны тұрақты келетін өлең жолы. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]

Стих (строка)

Стих (греч. stichos) - 1. Ритмическая единица ритмизованной, стихотворной речи, содержащая определенное число стоп, строка (лит.). 3. Произведение устной народной поэзии на библейскую или церковно-религиозную тему (обычно с прилагательным Духовный). 4. Отдельный короткий абзац, представляющий собой подразделение главы (напр. в библии; церк. книжн.). [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/ushakov/1043494]

2
Тартыс сөз

Тартыс сөз. Тартыстың өзі басты-басты тарау болыб бөлінеді: 1) Мерт йаки әлектекті тартыс (тырагедійе), 2) Сергелдең йаки азабты тартыс (дырама), 3) Арамтер йаки әурешілік (комедійе). Тартыс күйге ән күй қосылса, тартыс зауықты деб аталады; тартыс сөз құу тілді болса, құулықты деб аталады; қыйсыны қызық болса, күлдіргі тартыс болады; сыйқыр мазмұнды тартыс – сыйқырлы деб аталады [А. Байтұрсынұлы. 12 томдық шығармалар жинағы. 9-том, 506-б.]

Драма — (грекше drama — қимыл-әрекет) - сахнаға арналған, уақиғаны, оған қатысушы кейіпкерлердің іс-әрекетін, көңіл күйін көрсету арқылы баяндайтын әдеби шығармалар. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]

Драма

Драма (от греч. drama - действие) - 1) Один из трех основных родов литературы, отражающий жизнь в действиях, совершающихся в настоящем. К драматическому роду относятся трагедии (см. трагедия), комедии (см. комедия), собственно Д., мелодрамы (см. мелодрама) и водевили (см. водевиль). 2) Д. в узком смысле слова - один из ведущих жанров (см. жанр литературный) драматургии; литературное произведение, написанное в форме диалога действующих лиц. Предназначается для исполнения на сцене. Ориентирована на зрелищную выразительность. Взаимоотношения людей, возникающие между ними конфликты раскрываются через поступки героев и получают воплощение в монолого-диалогической форме. [Словари и энциклопедии на Академике: https://literary_criticism.academic.ru/96/%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0]

-
Тарыйқи жыр

Тариқи жыр деб тариқта бар, мағлұм ұуақыйғалар тұурасыңда өлеңмен шығарған сөздер айтылады. Қазақта өз тілінде жазылған тариқи болмағанмен, қазақта болған ұуақыйғалар, қазақтан шыққан адамдар тұурасында басқа жұрттардың тариқында жазылған мағлұматтар бар, қалықтың өзінің есінен кетбеген, қазақ басынан кешірген ұуақыйғалары толыб жатыр. Солар тұуралы өлең етіб шығарған сөздер болса, солар тариқи жыр болады. Мәселен, «Орақ – Мамай», «Абылай», «Кенесары – Наурызбай», «Ерназар», «Бекет» өлендері тариқи жырлар болады. [А. Байтұрсынұлы. 12 томдық шығармалар жинағы. 9-том, 360-б.]

Тарихи жыр — Қазақ фольклорындағы аса бай эпикалық жанрлардың бірі. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]

Эпос, сказание

Эпос (греч. epos слово) (лит.). 1. Повествовательный род литературы (в отличие от драмы и лирики). 2. Совокупность произведений этого рода, объединенных общей темой, общей национальной принадлежностью, хронологией и т.п [Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/searchall.php?SWord=%D1%8D%D0%BF%D0%BE%D1%81&from=ru&to=xx&did=dic_new_philosophy&stype=]; Сказание - СКАЗАНИЕ (греч. historia, diegemata) — в настоящее время термин, не прикрепленный к определенному литературному жанру. Даже специалисты употребляют часто безразлично слова — сказание, легенда, предание, сага. Слово «С.» в древней русской литературе имело широкое употребление, обозначая всякий литературный, т.е. письменный рассказ. А так как рассказы принадлежали к разным литературным жанрам, то в литературе имеются: 1. ИсторическиеС., напр. названия летописей («Иное сказание»), «Сказание о зачатии царства Казанского», «Сказания» кн. Курбского, «Сказание об Азовском сидении» XVIIIв. и др. Древнейший памятник этого рода — «Сказание, что ради прозвася Печерский монастырь», приписываемое Нестору (XIв.). 2. ЖитийныеС., т.е. жития святых , помещавшиеся в прологах, четьях-минеях, всевозможных сборниках и составлявшие популярное литературное чтение. [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_literature/4312/%D0%A1%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5]

-
Тасымал

Жазып келе жатқанда, жол аяғында орын аз қалып, сөз сыймайтын болса, ол сөзге тасымал керек яғни екі бөліп, бір бөлегін сол жолда қалдырып, екінші бөлегін келесі жолға асыру керек. Тасымал үшін әуелі, сөзді буынға бөлу, сыймаған буындарын келесі жолға асыру. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 59]

ТАСЫМАЛ — Қағаздың, кітаптың бір жолына сыймаған сөз буынын екінші жолға бөліп, көшіріп жазу әдісі. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 14-том. / Құраст.: М.Малмақов, Қ.Есенова, Б.Хинаят және т.б. – Алматы, 2011. 800 б.]

Перенос

1. Перенесение части предложения или части тесно связанной группы слов из одной строки в другую. Лучом поднявшись к небу, он Коснулся высоты заветной. 2. Любое несовпадение ритмического членения стихотворной речи со смысловым и синтаксическим членением входящих в ее состав предложений (напр., употребление цезуры внутри тесно связанной по смыслу группы слов).[Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.563]

3
Ташдид

Ташдид (удвоение. В арабском каждый согласный может быть кратким или удвоенным. Удвоение согласных обозначается не повторением буквы, как в русском языке, а специальным надстрочным значком ввиде лежачей тройки, над той буквой, которую следует произносить как удвоенную).

1. Двукратное увеличение долготы звука. 2. Повторение буквы на письме для обозначения долгого качества [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.474]

2
Теңеу

Теңеу. Белгісіздеу сипатты белгілі сипатқа, белгісіздеу нәрсені белгілі нәрсеге теңеп, көрнектеп, ашығырақ көрсетеміз. Теңеу екі түрлі: 1. Әншейін теңеу; 2. Әдейі теңеу. Екеуінің арасындағы айырмасы сол: әншейін теңеу – әдетті теңеу болады. Мәселен, удай ащы, айдай жарық, күйедей қара дегендегі «удай», «айдай», «күйедей» деген сияқты сөздер. Әдейі теңеу жоғарыда келтірілген мысалдардағы теңеулер. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 172, 174]

Теңеу — құбылысты басқа нәрсемен салыстыру арқылы сипаттау тәсілі. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]

Сравнение

Сравнение (лат. comparatio, нем. Gleichnis), как термин поэтики обозначает сопоставление изображаемого предмета, или явления, с другим предметом по общему им обоим признаку, т. наз. tertium comparationis, т. е. третьему элементу сравнения. [Словари и энциклопедии на Академике https://literary_terms.academic.ru/593/%D0%A1%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5 ]

-
Теріс үтір

Теріс үтір «,» (кіші тыныс). Бұл белгі: 1) бұратана сөздерді бөлек шығарыу үшін қойылады; 2) сыйысыулы сөйлемдердің бір өңкей мүшелерінің арасына қойылады; 3) бағыныңқы сөйлемнің жігін басыңқы сөйлемнен айырыу үшін қойылады; 4) лебті сөйлемдерде одағайдан кейін қойылады; 5) бір сөз не болмаса сөйлем қайта-қайта айтылған орында қойылады. [Ақымет Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 2022. 1-том. - 694 б.].

Үтір - 1 зат. лингв. Бірыңғай сөйлем мүшелерінің, сөйлемдердің, оқшауланған сөздердің т.б. арасына қойылатын, мәтінді түсініп оқуға көмектесетін кіші тыныс белгісі [Б.Қалиев. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2014; https://sozdikqor.kz/soz?id=459924&a=%C3%9AT%C4%B0R].

Запятая

Знак препинания, разделяющий слова, группы слов или предложения. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.150]

-
Терме

Терме (йаки түрлі өлеңдер). Терме деб ат қойылыуынын мәнісі – бұл түрлі шығармалар бір нәрсенің жайынан сөйлеб тұрмай көб нәрсені теріб, сөз қылыб өтеді. Көб нәрсені сөз қылғанда, әрқайсысына айналыб, байандаб жатбайды. Түрлі шөбтің басын шалыб оттаб, тоқтамастан, желге қарай тартыб бара жатқан мал сыйақты. Терме айтыушылары түрлі нәрсені сөз қылыб, бірақ ешқайсысына айналмастан, кідірместен, ілгері қарай сырғый береді.[Ахмет Байтұрсынұлы 12 томдық шығармалары, 9-том, 280-б.}

Терме — Қазақ халық поэзиясында қалыптасқан лирикалық өлең түрі. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]

Терме (речитатив)

Терме — жанр казахской поэзии и, вместе с тем, вокальной музыки. Это назидание в музыкально-поэтической форме. Терме — вид стиха и песни, слова «теру» и «тер» означают такие понятия, как «набрать», «собирать», «сбор». [https://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B5/] Форма вокально-музыкального произведения, интонационно и ритмически воспроизводящая декламационную речь; напевная декламация. [Словари и энциклопедии на Академике: https://gallicismes.academic.ru/33700/%D1%80%D0%B5%D1%87%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%B2]

-