Сөздіктің негізін ҚР ҒЖБМ гранттық қаржыландыру ғылыми жобасы аясында әзірленген AP19676988-«А. Байтұрсынұлы конкордансы қазақ-орыс параллель корпусы» (жетекшісі ф.ғ. к. Гулнур Байшукурова) электрондық қазақ-орыс параллель корпусының материалдары құрайды. А.Байтұрсынұлының таңдамалы шығармалары конкорданс құрудың негізгі мәтін көзі ретінде алынды, оған « Оқу құралы», «Тіл-құрал», «Тіл жұмсар», «Әдебиет танытқыш» сияқты тіл білімі, әдебиеттану саласындағы іргелі ғылыми еңбектері мен оқу-әдістемелік құралдардан үзінділер, таңдамалы мақалалар, хаттар, баяндамалар, сондай-ақ, ақынның өлеңдері, аудармалары енген.
Қазіргі уақытта А.Байтұрсынұлының еңбектерінің қазақ тіліндегі және орыс тіліне аударылған академиялық басылымдары бар, олар бұрынғы графикадан қазақ тілінің қазіргі жазуына сәйкестендірілген. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлы өз шығармаларының кейбір басылымдарын (1914 жылдан 1928 жылға дейін) араб графикасында жазды, ол кезең қазақ жазу емлесінің қалыптасу уақыты болғандықтан, кейбір тұстарда жазуда әртүрлі нұсқалар қолданылды, бұл мәтіндер ауқымының әртектілігіне әкелді. Сонымен қатар, ғалымның көптеген шығармасы бірнеше рет кириллицаға аударылып, транслитерацияланды. Сөйтіп, басылымның біртекті болмауы графикасының авторлық және редакторлық нұсқаларының көп болуымен байланысты туындап отыр.
«Ахмет Байтұрсынов терминдерінің қазақ-орыс жиілік сөздігінде» қазақ тіліндегі 400-ге жуық термин және оның орыс тіліндегі аудармалары бар. Сөздікке оқыту әдістемесіне, лингвистикаға, әдебиеттануға және т.б. қатысты терминдер мен ұғымдар енгізілген.
Терминдер әліпби ретімен берілген. Сөздіктегі терминдер бір ғана сөзден (мысалы, ТЕРМЕ) немесе сөз тіркесінен (мысалы, КӨРНЕК ӨНЕРІ) тұруы мүмкін. Тақырыптар қою бас әріптермен берілген. Тақырыптық сөз оның бастапқы тұлғасында беріледі. Егер терминдер сөз тіркестері түрінде болса, онда олардың әліпбилік орны тіркестің бірінші сөзі бойынша анықталады.
Қазақ тілінде терминдер алдымен авторлық түсіндірмемен, яғни шығармалардағы анықтамалар мен түсіндірмелер күйінде беріледі, содан кейін қазақ тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, болмаса ішнара құрастырушылар тарапынан анықталған терминнің заманауи түсіндірмесі түрінде беріледі. Терминнің орыс тіліне аудармасы орыс тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, олардың мағынасын түсіндірумен қатар жүреді.
Сөздікке тіл білімі, әдебиеттану, лингводидактика мен оның негізгі пәндерінің (педагогика, психология және т.б.) даму деңгейін көрсететін А. Байтұрсынұлының ескі, ұмытылған терминдері мен ұғымдары енгізілген. А.Байтұрсынұлының көптеген терминге түрліше түсіндірмелері мен сипаттамалары да келтірілген. Сөздікте, сондай-ақ, жалпы қабылданған атауларға сәйкес тілдік, әдебиеттану, әдістемелік терминдер мен ұғымдардың түсіндірмелері нақтыланған.
Сөздіктің негізгі мақсаты – қазақ әліпбиі мен қазақ жазуының негізін қалаушы, ұлт Ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық бірліктерін жүйелеу. Ахмет Байтұрсынұлы – лингвистикалық терминдерді айналымға енгізген алғашқы лингвист. Авторлар сөздік материалдары қазақ тілі мен әдебиеті, пәнді оқытудың қазақстандық әдістемесінің дамуы, оның ұғымдары мен терминдер жүйесінің байлығы туралы толық түсінік береді деп санайды.
Сөздік филолог мамандарға, оқытушыларға, әдіскерлерге, студенттерге, магистранттар мен докторанттарға және оқу, ғылыми және практикалық пән ретінде әдістемеге қызығушылық танытқан көпшілікке арналған.
Құрастырушылардан
Ахмет Байтұрсынұлы (1872–1937) — қазақтың белгілі қоғам қайраткері, ағартушы, ақын, тілтанушы, және ғалым. Ол қазіргі Қостанай облысы, Жангелдин ауданында дүниеге келген. Ахмет Байтұрсынұлының есімі қазақ тілін оқыту әдістемесінің және әліпбидің негізін қалаушы ретінде танымал. Оның тіл біліміне, әдебиетке және ағартушылық ісіне қосқан үлесі аса зор.
Байтұрсынұлы өзінің бүкіл өмірін қазақ халқын оқытуға және сауаттандыруға арнады. Ол 1912 жылы қазақ жазуының реформасын жасап, "Төте жазу" деп аталған араб жазуына негізделген қазақ әліпбиін ұсынды. Бұл әліпби қазақ тілін оқып-үйренуді жеңілдетіп, халықтың сауаттану деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.
Ахмет Байтұрсынұлы 1913 жылы "Қазақ" газетін ұйымдастырып, оның бас редакторы болды. Бұл газет сол кезеңде халықтың рухани және мәдени өміріне айтарлықтай әсер етті. Сонымен қатар, ол қазақ әдебиетіне көптеген аударма шығармаларды қосты, мысалы, И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударып, халық арасында танымал етті.
1937 жылы Ахмет Байтұрсынұлы "халық жауы" деген жалған айыппен қуғынға ұшырап, ату жазасына кесілді. Оның есімі тек 1988 жылы ақталып, Қазақстанда оның шығармашылығы қайтадан зерттеле бастады. Бүгінгі күні Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы қазақ мәдениеті мен тіл біліміне қосқан баға жетпес үлес ретінде жоғары бағаланады.
-
лемма
А.Байтұрсынұлы анықтамасы
Қазіргі сөздіктердегі анықтамасы
орысша атауы
значение
Сөз жиілігі
-
Назым сөз
Арабша қара сөзді шығарманы насыр деб, дарынды сөзді шығарманы назым деб атайды. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 266]
Поэзия — көркем әдебиеттің ертеден қалыптасқан үлкен бір саласы, өлең, жыр түрінде шығарылған әдеби шығармалар. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]
Поэзия/лирика
Поэзия - 1) Художественная литератуpa, в отличие от научной (в таком смысле термин употреблялся, в частности, Белинским и Чернышевским); 2) произведения различных жанров в стихах, в отличие от произведений в прозе. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 285]
-
-
Налыс (мұңайыс)
Шерлі күйден шыққан сөз мұңды болыб шығады. Сондай мұңды, шерлі толғаулар налыс толғау деб аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 53]
Налыс - реніш, өкпе-наз, күйзеліс. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 11-том. /Құраст.: Ж.Манкеева, С.Бизақов, Ә.Жүнісбек және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.]
Элегия/печальные стихи
Элегия определилась в древней Греции в 7 в. до н. э. как стихотворение, написанное, независимо от содержания, элегическими двустишиями, т. е. двустишиями, состоящими из гекзаметра и пентаметра, последний с цезурой посередине. В новой европейской лит-ре
Э. теряет четкость формы, но приобретает определенность содержания (см., в частности, «Римские элегии» Гёте), становится выражением преимущественно философских размышлений, грустных раздумий, скорби. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 466]
-
-
Намыстаныс
Намыс толғау басында тайғақ кешіу, тар жолда, қыйыншылық шегіне жетіб, тақалған шақта шығатұн сөз. Қыйын қал нағыз қыйын шегіне жеткенде қыйын істі істеуге керек қылады. Сол қыйын істі істеуге көбінің батылы жетбей, намысына тійгізіб, қанын қыздырыб сөйлеу қайрау сөз деб аталған. Сол қайрау сөздің өлеңмен айтылғанын намыс толғауы дейміз. Намыс толғау соғыс кезінде соғысқа түсіріу үшін йағыни не өліб, не өлтіріб шығатын өлім жолына айдаған жерде айтқан. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 534]
Батырлық жырлар — ә д е б. Халық өмірінің бiр дәуiрiндегi тарихи оқиғаларды қамти отырып сол тарихи кезеңдегi батырлардың сыртқы жауға қарсы ерлік күресі көркемдік тұрғыдан суреттелетін эпостық жырлар, батырлар жыры. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 3-том. / Құраст.: Б. Сүйерқұлова, Т.Жанұзақ, О.Жұбаева және т.б. – Алматы, 2011. - 744 б.]
Героический стих
Героический эпос — героический эпос
Г.ий Э. как особый жанр - в Западной Европе и за ее пределами - продолжает традиции архаического повествовательного фольклора. Первоначально он возникает на основе взаимодействия богатырской песни-сказки и первобытных мифологических сказаний о первопредках - «культурных героях». Мифологические предания о творении мира, мифологизированные картины природы часто остаются фоном повествования. Следы панегириков или собственно исторических преданий в ранних, еще архаических формах Г.ого Э.а очень слабые. Г.ий Э. развивается в ходе этногенеза и расселения племен. Он создается еще в форме устной традиции, сохраняет следы устной импровизационной техники. Характерная для самых древних повествований смешанная форма (передача песней или стихами лишь речей и некоторых описаний, а остального прозой) удерживается также и в ранних образцах Г.ого Э.а. Героические характеры богатырей, часто олицетворяющих родоплеменной коллектив, иногда наделяются шаманскими чертами. В архаических эпосах встречаются мотивы богоборчества. [Словари и энциклопедии на Академике: https://medieval_culture.academic.ru/17/%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8D%D0%BF%D0%BE%D1%81]
1
-
Насыр сөз
Арабша қара сөзді шығарманы насыр деб, дарынды сөзді шығарманы назым деб атайды. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 266]
Қара сөз — көркем әдебиеттің үлкен бір саласы, өлең сөзден (поззиядан) айырмасы – онда сөз ырғағы еркін, әдебиеттегі сөз саптау қалыбына сәйкес келеді, өлеңдегідей қайдан да белгілі өлшемдер сақталмайды. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]
Проза
Прямая, свободно движущаяся речь — один из двух основных типов литературного творчества; поэзия и проза представляют собой глубоко своеобразные сферы искусства слова, различающиеся и по форме, и по содержанию, и по своему месту в истории литературы. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 296]
-
-
Наху
Наху – араб сөзі, грамматика деген мағына береді. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 360];
Наху, сарф дегеніміз тіл законының ғылымы... . Наху, сарфты мен грамматика мағанасында тұтынамын [А. Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары. 3-том, 542-б];
НАХУ ІЛІМІ — араб тілінің грамматикасындағы сөйлемнің құрылымын зерттейтін синтаксис саласы. [Исламдық терминдер сөздігі / Құраст.: М.Исахан, М.Муслимов, С.Көкенай, Б.Сыдықов. – Астана: Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығы, 2015. – 60 б.]
Грамматика
ГРАММАТИКА (от греч. gramma – письменный знак, черта, линия).
1. Система объективно действующих в языке правил изменения слов, образования словоформ и соединения слов в словосочетания и предложения.
2. Раздел лингвистики, содержащий учение о формах словоизменения, о строении слов, видах словосочетаний и типах предложений. Значение изучения грамматики определяется тем, что обобщающий характер ее законов облегчает овладение языком. [Словари и энциклопедии на Академике: https://methodological_terms.academic.ru/298/%D0%93%D0%A0%D0%90%D0%9C%D0%9C%D0%90%D0%A2%D0%98%D0%9A%D0%90]
5
-
Нүкте
Ноқат (нүкте) «.» (ұлы тыныс). Бұл белгі: 1) Әбден біткен ойлы сөйлемдерді бір-бірінен айыратын орында қойылады; 2) Мақала, кітап басының атауларынан соң қойылады; 3) Қысқартқан сөздің соңынан қойылады; 4) Келте-келте қысқартылып айтқан сөйлемдердің соңынан қойылады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 266]
Нүкте. Жай және құрмалас сөйлемдердің толық аяқталғанын білдіретін, содан кейін қойылатын тыныс белгісі. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет.]
Точка
Точка - знак препинания, ставящийся в конце повествовательного предложения, а также знак, употребляемый при сокращенном написании слов. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.469]
2