Parallel Corpus - concordance.kz

Ахмет Байтұрсынұлы терминдерінің қазақша-орысша сөздігі

Сөздіктің негізін ҚР ҒЖБМ гранттық қаржыландыру ғылыми жобасы аясында әзірленген AP19676988-«А. Байтұрсынұлы конкордансы қазақ-орыс параллель корпусы» (жетекшісі ф.ғ. к. Гулнур Байшукурова) электрондық қазақ-орыс параллель корпусының материалдары құрайды. А.Байтұрсынұлының таңдамалы шығармалары конкорданс құрудың негізгі мәтін көзі ретінде алынды, оған « Оқу құралы», «Тіл-құрал», «Тіл жұмсар», «Әдебиет танытқыш» сияқты тіл білімі, әдебиеттану саласындағы іргелі ғылыми еңбектері мен оқу-әдістемелік құралдардан үзінділер, таңдамалы мақалалар, хаттар, баяндамалар, сондай-ақ, ақынның өлеңдері, аудармалары енген.

Қазіргі уақытта А.Байтұрсынұлының еңбектерінің қазақ тіліндегі және орыс тіліне аударылған академиялық басылымдары бар, олар бұрынғы графикадан қазақ тілінің қазіргі жазуына сәйкестендірілген. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлы өз шығармаларының кейбір басылымдарын (1914 жылдан 1928 жылға дейін) араб графикасында жазды, ол кезең қазақ жазу емлесінің қалыптасу уақыты болғандықтан, кейбір тұстарда жазуда әртүрлі нұсқалар қолданылды, бұл мәтіндер ауқымының әртектілігіне әкелді. Сонымен қатар, ғалымның көптеген шығармасы бірнеше рет кириллицаға аударылып, транслитерацияланды. Сөйтіп, басылымның біртекті болмауы графикасының авторлық және редакторлық нұсқаларының көп болуымен байланысты туындап отыр.

«Ахмет Байтұрсынов терминдерінің қазақ-орыс жиілік сөздігінде» қазақ тіліндегі 400-ге жуық термин және оның орыс тіліндегі аудармалары бар. Сөздікке оқыту әдістемесіне, лингвистикаға, әдебиеттануға және т.б. қатысты терминдер мен ұғымдар енгізілген.

Терминдер әліпби ретімен берілген. Сөздіктегі терминдер бір ғана сөзден (мысалы, ТЕРМЕ) немесе сөз тіркесінен (мысалы, КӨРНЕК ӨНЕРІ) тұруы мүмкін. Тақырыптар қою бас әріптермен берілген. Тақырыптық сөз оның бастапқы тұлғасында беріледі. Егер терминдер сөз тіркестері түрінде болса, онда олардың әліпбилік орны тіркестің бірінші сөзі бойынша анықталады.

Қазақ тілінде терминдер алдымен авторлық түсіндірмемен, яғни шығармалардағы анықтамалар мен түсіндірмелер күйінде беріледі, содан кейін қазақ тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, болмаса ішнара құрастырушылар тарапынан анықталған терминнің заманауи түсіндірмесі түрінде беріледі. Терминнің орыс тіліне аудармасы орыс тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, олардың мағынасын түсіндірумен қатар жүреді.

Сөздікке тіл білімі, әдебиеттану, лингводидактика мен оның негізгі пәндерінің (педагогика, психология және т.б.) даму деңгейін көрсететін А. Байтұрсынұлының ескі, ұмытылған терминдері мен ұғымдары енгізілген. А.Байтұрсынұлының көптеген терминге түрліше түсіндірмелері мен сипаттамалары да келтірілген. Сөздікте, сондай-ақ, жалпы қабылданған атауларға сәйкес тілдік, әдебиеттану, әдістемелік терминдер мен ұғымдардың түсіндірмелері нақтыланған.

Сөздіктің негізгі мақсаты – қазақ әліпбиі мен қазақ жазуының негізін қалаушы, ұлт Ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық бірліктерін жүйелеу. Ахмет Байтұрсынұлы – лингвистикалық терминдерді айналымға енгізген алғашқы лингвист. Авторлар сөздік материалдары қазақ тілі мен әдебиеті, пәнді оқытудың қазақстандық әдістемесінің дамуы, оның ұғымдары мен терминдер жүйесінің байлығы туралы толық түсінік береді деп санайды.

Сөздік филолог мамандарға, оқытушыларға, әдіскерлерге, студенттерге, магистранттар мен докторанттарға және оқу, ғылыми және практикалық пән ретінде әдістемеге қызығушылық танытқан көпшілікке арналған.

Құрастырушылардан

Ахмет Байтұрсынұлы (1872–1937) — қазақтың белгілі қоғам қайраткері, ағартушы, ақын, тілтанушы, және ғалым. Ол қазіргі Қостанай облысы, Жангелдин ауданында дүниеге келген. Ахмет Байтұрсынұлының есімі қазақ тілін оқыту әдістемесінің және әліпбидің негізін қалаушы ретінде танымал. Оның тіл біліміне, әдебиетке және ағартушылық ісіне қосқан үлесі аса зор.

Байтұрсынұлы өзінің бүкіл өмірін қазақ халқын оқытуға және сауаттандыруға арнады. Ол 1912 жылы қазақ жазуының реформасын жасап, "Төте жазу" деп аталған араб жазуына негізделген қазақ әліпбиін ұсынды. Бұл әліпби қазақ тілін оқып-үйренуді жеңілдетіп, халықтың сауаттану деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.

Ахмет Байтұрсынұлы 1913 жылы "Қазақ" газетін ұйымдастырып, оның бас редакторы болды. Бұл газет сол кезеңде халықтың рухани және мәдени өміріне айтарлықтай әсер етті. Сонымен қатар, ол қазақ әдебиетіне көптеген аударма шығармаларды қосты, мысалы, И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударып, халық арасында танымал етті.

1937 жылы Ахмет Байтұрсынұлы "халық жауы" деген жалған айыппен қуғынға ұшырап, ату жазасына кесілді. Оның есімі тек 1988 жылы ақталып, Қазақстанда оның шығармашылығы қайтадан зерттеле бастады. Бүгінгі күні Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы қазақ мәдениеті мен тіл біліміне қосқан баға жетпес үлес ретінде жоғары бағаланады.

лемма

А.Байтұрсынұлы анықтамасы

Қазіргі сөздіктердегі анықтамасы

орысша атауы

значение

Сөз жиілігі
Қабатша

Қабат үтір « » (қабатша қос тырнақ) [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 268]

Тырнақша - цитатаның, төл сөздердің, газет-журнал аттарының және өз мағынасында қолданылмаған сөздердің екі жағынан қойылатын жазба мәтіннің шартты белгісі. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 14-том. / Құраст.: М.Малмақов, Қ.Есенова, Б.Хинаят және т.б. – Алматы, 2011. - 800 б.]

Кавычки

Кавычки - парный знак препинания, употребляющийся для выделения в тексте прямой речи, цитат, заглавий, а также слов, употребленных в условном, несобственном смысле. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.182]

2
Қайырыңқы қиысу

Егерде алдыңғы сөйлемге кейінгі сөйлем қарсы мағыналы болып қиысса, қайырыңқы қиысулы болады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 253]

Қарсылықты салалас сөйлем — л и н г в. Мағыналары бір-біріне қарсылас болып құрмаласқан салалас құрмалас (сөйлем). [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 9-том. / Құраст.: Ә.Ыбырайым, А.Жаңабекова, Қ.Рысбергенова және т.б. – Алматы, 2011. -744 б.]

Противительное сложносочиненное предложение

Противительное сложносочиненное предложение - разновидность сложносочиненных предложений, в которых выражаются отношения противоположности, несовместимости. [Словари и энциклопедии на Академике: https://lingvistics_dictionary.academic.ru/3790/%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BE%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BB]

-
Қалып (тұлға, түр)

Зат есімде екі қалып бар: 1) Жай қалып; 2) Тәуелді қалып. Жай қалып – нәрсенің битарап күйіндегі есімнің түрі, тәуелді қалып – бір нәрсені екінші нәрсе меншіктеуін көрсеткендегі сөздің түрі. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 104]

Қалып - араб тіліндегі мағыналары «затты шығару үшін қолданылатын үлгі, пішін», «құйып шығару формасы»; зат. Бір нәрсенің (заттың) сыртқы пішіні, түрі, тұлғасы.//[Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігі / Құрастырғандар: Ш. Құрманбайұлы, С.Исақова, Б.Мизамхан және т.б. Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2019. – 596 б.]

Форма

Форма слова - 1) То же, что грамматическая форма слова (см. грамматическая форма). 2) То же, что словоформа. 3) Разновидности слова в парадигматическом ряду.Способность слова распадаться на основную (основу, базу) и формальную части. Форма слова внутренняя см. внутренний. Форма слова грамматическая см. грамматический. Формы слова лёксико-синтаксйческие. То же, что варианты слова лексико-синтаксические (см. вариант). Форма слова лёксико-фразеологйческая см. лексико-фразеологический. Форма слова основная. То же, что словарная форма слова (см. словарный). Формы слов слабоуправляемые см. слабоуправляемый. Форма слова словарная см. словарный. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.492]

-
Қалыптама

Қалыб сөзі деб тұрмыс қалпында болатұн істер сарынымен айтылатұн сөздерін айтады. Мәселен, бал ашқанда, аурыу басқанда бақсылардың жын шақырғанда, тіс емдегенде құрт шақырыу, мал бәдік болғанда, адамға күлапсан шыққанда бәдік иә күлапсан көшіру, бала тербеткенде айтатұн бесік жыры – осылардың бәрі қалыб сөздің табына жатады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 426]

Бәдік - ауру адамды, малды емдеу мақсатында он бір буынды қара өлең үлгісінен айтылған ғұрып сөздерінің бір түрі. Қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ фольклорында кездеседі. Нақтылы қандай ауруларға қарсы қолданылатыны жөнінде дерек жоқ. Кейбір ғалымдардың пікірінше, бәдік сөзінің түбірі «бәд»— көне түркі тілінде дірілдеу, қалтырау ұғымдарын білдірген, одан «бәзік» (бәдік) «безгек» сөздері туындаған, яки бәдік безгек ауруын емдеу мақсатында айтылған. Әрине, бұл сияқты болжамдар әлі де зерттей түсуді қажет етеді. Бәдік әдетте кешке қарай, іңір қараңғысында орындалған. Көп топ болып айтқан. Бірте-бірте бәдікті ерлер тобы мен әйелдер тобы қақ жара айту салты шыққан. Ақырында бәдік атқаратын міндеті өзгеріске ұшырағаны соншалықты, жастар бәдікші қыз-жігіт болып, бәдік айтысқанын, (оны бас қосудың, көңіл көтерудің амалына айналдырған. Ә. Диваев жазып бастырған бір-екі нұсқадан үзінділер келтірейік: Айт дегеннен айтамын-ау, бәдікті, Қара мақпал тоным бар барша әдіпті. От оттамай, су ішпей жата берсе, Бәдік емей, немене бір кәдікті. Ай, көш! Бәдік, бәдік деседі. Бәдік желдей еседі. Асқар, асқар тауларға, Ағыны қатты суларға, Айнала соққан құйынға, Ай, көш десе, көшеді. Ай, көш!.. Абылқасымов Б. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.].

Заговор

Заговор — заклинательная словесная формула, к-рой приписывается магическая сила. [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_literature/1893/%D0%97%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D1%80]

-
Қара сөз жүйесі

... сөз өнерінің ғылымы тіл өңі жағынан тіл иә лұғат қыйсыны болыб, мазмұн жағынан қара сөз жүйесі, дарынды сөз жүйесі болыб бөлінеді [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 44]; Екі түрлі лебіз бар: бірі жалаң, екіншісі көрнекі болады. Қайсысымен сөйлесек де сөйлеу болады, бірақ сөйлеуді негіз түріне қарай айыру қажет болған орында жалаң лебізбен айтылған сөзді ғана сөйлеу дейміз де, көрнекі лебізбен айтылған сөзді жырлау, толғау дейміз. Сөйлеу де, жырлау да, толғау да бұл күндегі әдебійет алқасына кіретүн жалаң лебізді жана көрнекі лебізді сөздердің табтарын анық ашыуға жарамсыз болғандықтан, жалаң лебізді сөздерді қара сөз деб, көрнекі лебізді сөздерді дарынды сөз деб атау қолайлырақ. Әдетке қарамай, асылына қарағанда, «қара сөз» деген мен «сөйлеу» деген екеуінің мағынасы бір болыб, «дарынды сөз» деген мен «жырлау», «толғау» дегеннің мағынасы бір болыб, бірінің орнына бірі айтыла береді. Қара сөзді шығармалардың да, дарынды сөзді шығармалардың да түрлерінің өлеңдісі, өлеңсізі болады [А. Байтұрсынұлы. 12 томдық шығармалар жинағы. 9-том, 256-б.]

Қара сөз – көркем әдебиеттің үлкен бір саласы, өлең сөздең (поззиядан) айырмасы – онда сөз ырғағы еркін, әдебиеттегі сөз саптау қалыбына сайкес келеді өлеңдегідей қайдан да белгілі өлшемдер сақталмайды. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]

Прозаическая речь (проза)

Проза (от лат. prosa) - устная или письменная речь без деления на соизмеримые отрезки - стихи; в противоположность поэзии ее ритм опирается на приблизительную соотнесенность синтаксических конструкций (периодов, предложений, колонов). Первоначально развились деловая, публицистическая, религиозно-проповедническая, научная, мемуарно-исповедническая формы. Художественная проза (рассказ, повесть, роман) преимущественно эпична, интеллектуальна в отличие от лирической и эмоциональной поэзии (но возможны лирическая проза и философская лирика); возникла в античной литературе; с 18 в. выдвинулась на первый план в составе словесного искусства.[Большой Энциклопедический словарь. 2000: Словари и энциклопедий на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/244818]

-
Қара сөз жүйесі

Тілінің ғылымы дыбыстардың, сөздердің, сөйлемдердің заңынан шығатұн тіл өңінің жүйелерін танытады, ал түрінің ғылымы сөз өнерінен шыққан нәрселердің мазмұн жағының жүйелерін танытады. Сондықтан сөз өнерінің ғылымы тіл өңі жағынан тіл иә лұғат қыйсыны болыб, мазмұн жағынан қара сөз жүйесі, дарынды сөз жүйесі болыб бөлінеді. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 44]

Проза — лат. зат. әдеб. Қара сөзбен жазылған көркем шығарма. [Б.Қалиев, Ж.Түймебаев, Ш. Құрманбайұлы, С.Исакова. "Мұқағали тілі" сөздігі. – Алматы, 2017]

Прозаическая речь (проза)

Проза - соотносительные понятия, употребляемые в смысле стихов и прозы, т. е. стихотворных и нестихотворных произведений художественной литературы, или в смысле противопоставления художественной литературы вообще (поэзия) литературе научной, публицистической, в основном стоящей вне искусства (проза). Слово «поэзия» происходит от греч. poieo = творить, создавать, строить, созидать; poiesis (поэзия) = создание, творение, произведение. [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_literature/3781/%D0%9F%D0%BE%D1%8D%D0%B7%D0%B8%D1%8F]

-
Қаратба (қаратпа) сөз

Ол бұратана сөздер екі түрлі. Екінші түрі сөз бетін біреуге қарата, қадап сөйлегенде айтылатын сөз. Бұлар қаратпа сөз деп аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 232]

Сөйлемдегі ойдың, ұсыныстың біреуге арналғанын білдіретін сөз. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет]

Обращение

Употребление существительных, местоимений, субстантивированных прилагательных или эквивалентных им словосочетаний для называния лиц или предметов, к которым обращена речь; синтаксически обращения обычно оформляются сверхсегментными (просодическими) средствами. [Жеребило Т.В. Словарь лингвистических терминов. Изд. 5-е, испр. и доп.– Назрань: ООО «Пилигрим», 2010. – c. 427]

-
Қатаң дауыссыз

Дауыссыз дыбыстардың кейі қатаң болады. Соған қарай харіфтері де қатаң деп аталады. Қатаң харіфтер: б, п, т, д, ш, с, ғ, қ, к, г. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 32]

ҚАТАҢ ДАУЫССЫЗДАР — Бұл дыбыстарды айтқанда дауыстың қатысы, дауыс шымылдығының вибрациясы болмайды. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет]

Глухой согласный

Согласный звук, состоящий акустически из одного лишь немузыкального шума [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.106]

-
Қаттылық белгісі

Знак твердости

-
Қимыл түйімі

Әріптерді жеңіл меңгерту әдісі; текшелерге жазылған әріптерді, сүгіретті әріптерді еркін ойнап жүріп түйсігіне түю (Құрастырушылардан). Қараңыз: "Әріп үстінен шыбықпен жүргізгеннен көз түйімі мен құлақ түйіміне тән түйімі мен қыймыл түйімі қосылып, әріптердің сүгіреті балалардың жәдіне тез бекіуге көп көмек болған." [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 203]

п с и х. Әртүрлі қимыл қозғалыстарды, қимыл-әрекеттерді санада сақтап, қайта жаңғыртуға жауап беретін жүйке жүйесінің қызметі. Қ и м ы л-қ о з ғ а л ы с е с дегеніміз -ойын, спорт, еңбек, оқу әрекеттеріне байланысты әртүрлі қимыл қозғалыстар мен әрекеттерді есте қалдырып, оларды қайта жаңғыртып отыру (ҚҰЭ)/Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 5 - том / Құраст.: Б. Әбілқасымов, С.Бизақов, Ә.Жүнiсбеков және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.

Кинестетическое восприятие, кинестетические ощущения

Кинеститические ощущения (от греч. kineo — двигаюсь и astheses — ощущение) — ощущения движения, положения частей собственного тела и прилагаемых мышечных усилий. К. о. неясно различаются сознанием, выступая, по словам И. М. Сеченова, в виде «темного мышечного чувства», но при специальном внимании и тренировке в правильном сокращении и расслаблении мышц кинестетическая чувствительность становится заметной и используется как сознательный контроль за движениями (их силой, скоростью, размахом, ритмом и последовательностью). К. о. возникают в результате раздражения проприорецепторов — специальных рецепторных образований, расположенных в мышцах, сухожилиях, суставах и связках. Кинестетическая чувствительность легко вступает в связь с другими видами чувствительности — кожной, вестибулярной, слуховой и зрительной. Этим определяется ее огромная роль как базы формирования межсенсорных связей (напр., зрительно-двигательных — в процессе пространственного зрения, кожно-кинестезических — при осязании, слуховых и двигательных — при чтении и письме и т. д.). [Словари и энциклопедии на Академике: https://psychology_pedagogy.academic.ru/7849/%D0%9A%D0%98%D0%9D%D0%95%D0%A1%D0%A2%D0%95%D0%A2%D0%98%D0%A7%D0%95%D0%A1%D0%9A%D0%98%D0%95_%D0%9E%D0%A9%D0%A3%D0%A9%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%AF]

-