Parallel Corpus - concordance.kz

Ахмет Байтұрсынұлы терминдерінің қазақша-орысша сөздігі

Сөздіктің негізін ҚР ҒЖБМ гранттық қаржыландыру ғылыми жобасы аясында әзірленген AP19676988-«А. Байтұрсынұлы конкордансы қазақ-орыс параллель корпусы» (жетекшісі ф.ғ. к. Гулнур Байшукурова) электрондық қазақ-орыс параллель корпусының материалдары құрайды. А.Байтұрсынұлының таңдамалы шығармалары конкорданс құрудың негізгі мәтін көзі ретінде алынды, оған « Оқу құралы», «Тіл-құрал», «Тіл жұмсар», «Әдебиет танытқыш» сияқты тіл білімі, әдебиеттану саласындағы іргелі ғылыми еңбектері мен оқу-әдістемелік құралдардан үзінділер, таңдамалы мақалалар, хаттар, баяндамалар, сондай-ақ, ақынның өлеңдері, аудармалары енген.

Қазіргі уақытта А.Байтұрсынұлының еңбектерінің қазақ тіліндегі және орыс тіліне аударылған академиялық басылымдары бар, олар бұрынғы графикадан қазақ тілінің қазіргі жазуына сәйкестендірілген. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлы өз шығармаларының кейбір басылымдарын (1914 жылдан 1928 жылға дейін) араб графикасында жазды, ол кезең қазақ жазу емлесінің қалыптасу уақыты болғандықтан, кейбір тұстарда жазуда әртүрлі нұсқалар қолданылды, бұл мәтіндер ауқымының әртектілігіне әкелді. Сонымен қатар, ғалымның көптеген шығармасы бірнеше рет кириллицаға аударылып, транслитерацияланды. Сөйтіп, басылымның біртекті болмауы графикасының авторлық және редакторлық нұсқаларының көп болуымен байланысты туындап отыр.

«Ахмет Байтұрсынов терминдерінің қазақ-орыс жиілік сөздігінде» қазақ тіліндегі 400-ге жуық термин және оның орыс тіліндегі аудармалары бар. Сөздікке оқыту әдістемесіне, лингвистикаға, әдебиеттануға және т.б. қатысты терминдер мен ұғымдар енгізілген.

Терминдер әліпби ретімен берілген. Сөздіктегі терминдер бір ғана сөзден (мысалы, ТЕРМЕ) немесе сөз тіркесінен (мысалы, КӨРНЕК ӨНЕРІ) тұруы мүмкін. Тақырыптар қою бас әріптермен берілген. Тақырыптық сөз оның бастапқы тұлғасында беріледі. Егер терминдер сөз тіркестері түрінде болса, онда олардың әліпбилік орны тіркестің бірінші сөзі бойынша анықталады.

Қазақ тілінде терминдер алдымен авторлық түсіндірмемен, яғни шығармалардағы анықтамалар мен түсіндірмелер күйінде беріледі, содан кейін қазақ тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, болмаса ішнара құрастырушылар тарапынан анықталған терминнің заманауи түсіндірмесі түрінде беріледі. Терминнің орыс тіліне аудармасы орыс тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, олардың мағынасын түсіндірумен қатар жүреді.

Сөздікке тіл білімі, әдебиеттану, лингводидактика мен оның негізгі пәндерінің (педагогика, психология және т.б.) даму деңгейін көрсететін А. Байтұрсынұлының ескі, ұмытылған терминдері мен ұғымдары енгізілген. А.Байтұрсынұлының көптеген терминге түрліше түсіндірмелері мен сипаттамалары да келтірілген. Сөздікте, сондай-ақ, жалпы қабылданған атауларға сәйкес тілдік, әдебиеттану, әдістемелік терминдер мен ұғымдардың түсіндірмелері нақтыланған.

Сөздіктің негізгі мақсаты – қазақ әліпбиі мен қазақ жазуының негізін қалаушы, ұлт Ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық бірліктерін жүйелеу. Ахмет Байтұрсынұлы – лингвистикалық терминдерді айналымға енгізген алғашқы лингвист. Авторлар сөздік материалдары қазақ тілі мен әдебиеті, пәнді оқытудың қазақстандық әдістемесінің дамуы, оның ұғымдары мен терминдер жүйесінің байлығы туралы толық түсінік береді деп санайды.

Сөздік филолог мамандарға, оқытушыларға, әдіскерлерге, студенттерге, магистранттар мен докторанттарға және оқу, ғылыми және практикалық пән ретінде әдістемеге қызығушылық танытқан көпшілікке арналған.

Құрастырушылардан

Ахмет Байтұрсынұлы (1872–1937) — қазақтың белгілі қоғам қайраткері, ағартушы, ақын, тілтанушы, және ғалым. Ол қазіргі Қостанай облысы, Жангелдин ауданында дүниеге келген. Ахмет Байтұрсынұлының есімі қазақ тілін оқыту әдістемесінің және әліпбидің негізін қалаушы ретінде танымал. Оның тіл біліміне, әдебиетке және ағартушылық ісіне қосқан үлесі аса зор.

Байтұрсынұлы өзінің бүкіл өмірін қазақ халқын оқытуға және сауаттандыруға арнады. Ол 1912 жылы қазақ жазуының реформасын жасап, "Төте жазу" деп аталған араб жазуына негізделген қазақ әліпбиін ұсынды. Бұл әліпби қазақ тілін оқып-үйренуді жеңілдетіп, халықтың сауаттану деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.

Ахмет Байтұрсынұлы 1913 жылы "Қазақ" газетін ұйымдастырып, оның бас редакторы болды. Бұл газет сол кезеңде халықтың рухани және мәдени өміріне айтарлықтай әсер етті. Сонымен қатар, ол қазақ әдебиетіне көптеген аударма шығармаларды қосты, мысалы, И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударып, халық арасында танымал етті.

1937 жылы Ахмет Байтұрсынұлы "халық жауы" деген жалған айыппен қуғынға ұшырап, ату жазасына кесілді. Оның есімі тек 1988 жылы ақталып, Қазақстанда оның шығармашылығы қайтадан зерттеле бастады. Бүгінгі күні Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы қазақ мәдениеті мен тіл біліміне қосқан баға жетпес үлес ретінде жоғары бағаланады.

лемма

А.Байтұрсынұлы анықтамасы

Қазіргі сөздіктердегі анықтамасы

орысша атауы

значение

Сөз жиілігі
Мазақ

Мазақ қылу – біреудің кемшілігін, мінін айтыб күлу болады. Әдебійет жүзінде мазақ қылу кемшілік бен мінді әшкерелеб, жұртқа жайыу болады. Бұл әлемдеб жұрт алдына өткізумен бір есеб іс. Мазақ түрінде күлкінің ауыр болатұн себебі осыдан. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 546]

Фельетон - газет пен журналдың өмірімен тығыз байланысты көркем және публицистикалық әдебиет жанры. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 433] Эпиграмма - (грек, epigramma – жазу)–сықақ өлең, жеке адамға арналып айтылады. Ертеректегі грек, рим әдебиетінде туған нұсқаларында тақырып ауқымы өте кең болған. Адамның мінез-құлқы, іс-әрекеті, әр түрлі қоғамдық жағдайлар сыналған. Орыс әдебиетінде Пушкин творчествосында эпиграмманың тамаша үлгілері кездеседі. Қазақ әдебиетінде эпиграмма сипаттас сықақ өлеңдер сан алуан болып келеді. Мысалы: Махамбеттің Жәңгір ханға, Баймағанбет сұлтанға бағыштаған өлеңдері, Абай ақыннық «Көжекбайға» айтқаны. Жазба әдебиетіндегі эпиграмма нұсқаларында тапқырлық, сөз ойнақылығына ерекше мән бері леді. Мағжан Жұмабаевтың қаламынан шыққан қысқа эпиграмма үлгілерінде ащы сын, сықақ, кекесін, әзіл-оспақ аралас келеді. Мысалға Райымжан Марсекопке арналған эпиграммасын алсақ та болады: Қарны ысылып, Жаны қысылып, Рай – Марсек Қашқар барды, Сәлде салды, Мінді есек. Базарбаев М. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]

Фельетон/эпиграмма

Фельетон - жанр художественно-публицистической литературы, жизнь которого тесно связана с жизнью газеты и журнала. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 433]; Эпиграмма - ЭПИГРАММА — буквально с греческого: надпись — стихотворная или прозаическая краткая надпись, объяснявшая значение памятника, здания, предмета, посвященного богам. У римлян эпиграммами назывались краткие стихотворения, которым Каттул и Марциалл придали характер язвительной насмешки, что перешло и в новые литературы. [Словари и энциклопедии на Академике: https://literary_terms.academic.ru/718/%D0%AD%D0%BF%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0]

1
Мазмұндама

Мазмұндама - шешен сөздің құрылымдық элементі (Құрастырушылардан). Осы айтылған мақсаттарға қарай шешен сөздің тілі ұуытты, лебті, әсерлі, қанды қайнатыб, жүрек тұулатыб, естен айырыб, ерікті алыб кететүн күшті, көрнекті, сәнді, мәнді тіл болады. Шешен сөздің зор мүшелері бесеу: 1) Бастамасы, 2) Ұсынбасы, 3) Мазмұндамасы, 4) Қыздырмасы, 5) Қорытбасы. //БАЙТҰРСЫНҰЛЫ АХМЕТ Шығармалары – Сочинения. Он екі том. Әдебиет танытқыш. Қазақ тілінде /Ахмет Байтұрсынұлы. – Астана: «Алашорда» ҚҚ, – 2022.

Мазмұн - [ар. مضمون ] з а т. 1. Белгілі бір шығармадағы өмір шындығын, құбылыстарын бейнелі түрде көрсетіп, ой-сезімге әсер беретін мағыналылық//Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 10-том. / Құраст.: М.Малбақов, Н.Оңғарбаева, А.Үдербаев және т.б. – Алматы, 2011. -752 б.

изложение

Один из видов письменных репродуктивных работ обучающего или контрольного характера, выполняемых по общепринятой схеме. Особенностью изложения подобного вида является то, что к нему даются грамматические задания: 1. Излагая текст, замени лицо; 2. Рассказ от имени 1-го лица; 3. Разбери первое предложение по членам и др. задания. [Жеребило Т.В. Словарь лингвистических терминов. Изд. 5-е, испр. и доп.– Назрань: ООО «Пилигрим», 2010. – c. 116]

-
Мақалдар

Мақал. Мақал да тақпаққа жақын салт-санасына сәйкес айтылған пікірлер. Тақпақтан гөрі мақал маңызды, шын келеді. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 396]

Мақал — халық поэзиясының жанрлық түрі, түйінді ойды білдіретін, тура мағынасына орай астарлы мағына да бере алатын ықшамды нақыл сөз. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]

Пословицы

Полсовицп - краткое, устойчивое в речевом обиходе, ритмически организованное изречение, обладающее способностью к многозначному употреблению в речи по принципу аналогии. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 277]

2
Мақсат пысықтауышы

Мақсат пысықтауышы амалдың мақсатын көрсететін сөз болған соң, «неге?», «не үшін?» деген сұрауларға жауап береді. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 232]

Іс-әрекеттің не үшін, қандай мақсат үшін істелгендігін білдіретін пысықтауыштың бір түрі. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет.]

Обстоятельство цели

Второстепенный член состава сказуемого, выражающий характеристику действия, признака со стороны качества, количества или различных условий протекания, проявления их. Обстоятельство цели (зачем? – затем: нарочно – нареч.; ради друзей – сущ. с предл.). [Жеребило Т.В. Словарь лингвистических терминов. Изд. 5-е, испр. и доп.– Назрань: ООО «Пилигрим», 2010. – c. 227]

-
Мақсат пысықтауышының бағыныңқысы

Орақшы шөп шабайын деп, тоғайға барды. Мұнда басыңқы сөйлем – «орақшы тоғайға барды». Бағыныңқы сөйлем – «шөп шабайын деп». Орақшы тоғайға не үшін барды? – шөп шабайын деп. Бұл бағыныңқы сөйлем «не үшін?» деген сұрауға жауап беріп тұр. Ол «не үшін?» деген сұрау – мақсат пысықтауышының сұрауы. Сондықтан «шөп шабайын деп» деген бағыныңқы сөйлем мақсат пысықтауышының бағыныңқысы болады. Мақсат пысықтауышының сұрауы жалғыз «не үшін» емес, «неге?» деген сұрауы да бар. Сондықтан бұл «неге?» деген сұрауға да жауап беруші бағыныңқы сөйлем болса, о да мақсат пысықтауышының бағыныңқысы болады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 259]

Обстоятельственное придаточное предложение цели

Обстоятельственное предложение (грамм.). — О. предложением называется такое придаточное предложение, которое по своему значению соответствует различным видам обстоятельственных слов; поэтому О. предложения разделяются на столько же видов, как и обстоятельства (ср. Обстоятельство). Буслаев ("Историч. грамматика русского языка" § 131) сверх того О. предложениями называет придаточные предложения, обозначающие основание, повод, цель, условие, предположение и желание. [Энциклопедический словарь Ф.А. Брокгауза и И.А. Ефрона. — С.-Пб.: Брокгауз-Ефрон. 1890-1907; https://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/73955/%D0%9E%D0%B1%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%8F%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B5]

-
Мақсат пысықтауышының бағыныңқысы

Орақшы шөп шабайын деп, тоғайға барды. Мұнда басыңқы сөйлем – «орақшы тоғайға барды». Бағыныңқы сөйлем – «шөп шабайын деп». Орақшы тоғайға не үшін барды? – шөп шабайын деп. Бұл бағыныңқы сөйлем «не үшін?» деген сұрауға жауап беріп тұр. Ол «не үшін?» деген сұрау – мақсат пысықтауышының сұрауы. Сондықтан «шөп шабайын деп» деген бағыныңқы сөйлем мақсат пысықтауышының бағыныңқысы болады. Мақсат пысықтауышының сұрауы жалғыз «не үшін» емес, «неге?» деген сұрауы да бар. Сондықтан бұл «неге?» деген сұрауға да жауап беруші бағыныңқы сөйлем болса, о да мақсат пысықтауышының бағыныңқысы болады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 259]

Мақсат бағыныңқылы сөйлем -іс-әрекеттің не үшін, қандай мақсатқа лайық істелетінін білдіретін сөйлем. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет.]

Придаточное предложение цели

Придаточное предложение, отвечающее на вопросы зачем? для чего? с какой целью? и содержащее указание на цель или назначение того, о чем говорится в главном предложении; прикрепляется к главному предложению при помощи союзов чтобы, для того чтобы, с тем чтобы, затем чтобы, дабы, лишь бы и др. [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/lingvistic/1221/%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%BE%D0%B5]

-
Марқайыс

Көңіл шын ырза болыб, марқайыб өскен шақта шығатұн сөз марқайыс толғау болады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 532]

Идиллия — (грекше. eidyllion – ықшамды өлең)–қарапайым еңбек адамының табиғаттың аясында қамсыз, алаңсыз өмірін суреттейтін өлеңдер. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]

Идиллия, возвышенная песня

Идиллия (греч. eidÿllion — маленький образ, небольшое поэтическое произведение; уменьшительное от éidos — вид, образ, на языке александрийских ученых — поэтическое произведение) — одна из основных литературных форм буколики. От античных образцов идиллия унаследовала представление о неизменной гармонии и красоте природы, интерес к жизни простолюдинов, к миру чувств. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c.94-95]

1
Масқаралау

Сөгіс бір адамға бастаб айтылғанда, масқаралау (әлемдеу) болады да, жұртқа қастаб айтқанда әшкерелеу (даттау) болады. Жай жамандаб масқаралау бар да, күлкі қылыб масқаралау бар. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 538, 540]

Масқаралау — ел алдында күлкі ету, мазақтау, қорлау. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 11-том. /Құраст.: Ж.Манкеева, С.Бизақов, Ә.Жүнісбек және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.] (ағылшын. pamphlet – парақ)– әдеби-публицистикалық жанр. П-те негізінен нақтылы бір құбылыстың, саяси топтың жетекшілерінің типтік ерекшеліктерін дәл тауып әшкерелейді. П.– қара сөзбен де, өлең түрінде де кездесетін сатиралық шығарма. Памфлет көпқырлы жанр, онда сол заманның саяси-әлеуметтік тынысы полемикалық сарында, өткір сатира, сарказммен айқындала ашылып отырады. Классикалық П.тің көпғасырлық дәстүрі бар. Мысалы, әлем әдебиетінде көпшілікке мәлім памфлеттер қатарына Эразм Роттердамскийдің «Ақымақты мадақтау», Гуттеннің «Қараңғы халықтың хаттары», атты туындылары жатады. Әйгілі памфлетистер: Мильтон, Свифт, Вольтер, Мирабо, Гюго Радищев, Чаадаев, Галан. Қазақ әдебиетінде П.тің алғашқы белгілері 18–19 ғ. ғ. қазақ ақын-жырауларының поэзиясында (Жанкісі, Махамбет, Шернияз т.б.) көрініс берген. Қазақ әдебиетінде осы ғасырда да П. жазған ақындар бар, С. Дөнентаев, Б. Майлин, Ш. Смаханұлы П. жанрына әр жылдары қалам тартқан. П. жанрының қазақ әдебиетінде серпінді дамыған кезеңі 1940–1950 жылдар аралығы. Халық басына түскен қиындық, фашизмге қарсы ашуыза П. жанрына қалам тербеуге алып келді. П.-те негізінен нақтылы, бір құбылыстың, саяси топтың жетекшілерінің типтік ерекшеліктерін аша отырып, күлкіге айналдырады. Шаңбаев Т. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]

Памфлет/порицание

Памфлет — представляет собой произведение, направленное обычно против политического строя в целом или его отдельных сторон, против той или иной общественной группы, партии, правительства и т. п., зачастую через разоблачение отдельных их представителей. [Словари и энцклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_literature/3560/%D0%9F%D0%B0%D0%BC%D1%84%D0%BB%D0%B5%D1%82]

1
Мәндес сөздер

Амәндес сөз деб мағынасы жақын сөздер айтылады. Мәселен, батырлық, ерлік, батылдық, өткірлік, өжеттік деген сыйақты сөздер. Мұның бәрі жүректілікті көрсеткенмен әрқайсысының өз алдына өңі бар. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 62]

Мәндес — мәні, мағынасы жақын; синоноимдес. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 11-том. /Құраст.: Ж.Манкеева, С.Бизақов, Ә.Жүнісбек және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.]

Синоним

Синоним - слово, которое отличается от другого слова своим звучанием, но весьма сходно по смыслу, выражая одно и то же понятие.[Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 352]

-
Мәт белгісі

«А» (آ (дыбысының харфі сөз басында мәт (~) белгісі мен жазылады, басқа орындарда мәтсіз жазылады. [[А. Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары. 56-б.]

ДЕФИС — сөздер арасында тасымалдау немесе байланыстыруды білдіретін қысқа сызық таңба. [Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігі / Құрастырғандар: Ш. Құрманбайұлы, С.Исақова, Б.Мизамхан және т.б. Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2019. – 596 б.]

Мадда

Мадда - волнистая линия над буквой алиф (мадда, араб. مدة‎‎ «удлинение») [Словари и энциклопедии на Академике; https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1017053]

-