-
лемма
А.Байтұрсынұлы анықтамасы
Қазіргі сөздіктердегі анықтамасы
орысша атауы
значение
Сөз жиілігі
-
Ежік
"... сауаттаудың 3 дәуірі болған: әліб-бій, ежік, сүре.
Бұлайша оқыу өте қыйын болған. Ежік оқыуы қандай қыйын болғанын бәріміз болмағанмен, көбіміз-ақ білеміз; үйткені сонымен оқыған адамдардың көбі әлі тірі. Жаурыпа жұртында жалпылау әдісі 19-асырдың орта шамасында жоғалса да, біздерде ежік оқыу жоғалмастан 20-асырға дейін келген. Сондықтан бергі замандарда ежік оқыуын жеңілдетіу үшін түрлі тәсілдер істелген." [А. Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары. 2022. 3 томдық, 3-том, 677-б.}
Ежіктеп оқу, сауат ашу әдісі (Құрастырушылардан). Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим заманынан бері белгілі; Ресейде ол 16-19 ғасырдың ортасында қолданылған. Бұл әдістің негізде мәтін бөліктерін әріптерге бөлу жатады. Әріп дыбыспен сөзсіз байланыста қаралды, әріптер дыбыстармен бірдей деп есептелді. Ең бастысы - әріптерді дыбыстау, олардан буындарды құрастыру және оларды қатарынан дауыстап оқу. [Словари и энциклопедии на академике https://pedagogical_dictionary.academic.ru/443/%D0%91%D1%83%D0%BA%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1].
Буквослагательный способ (послоговое чтение)
Буквослагательный способ
— способ обучения грамоте. Известен со времён Древней Греции и Древнего Рима; в России применялся в 16 - середине 19 вв. В основе этого способа выделение единицы членения текста - буквы. Буква однозначно связывалась со звуком, считалось, что букв столько же, сколько звуков. Главным было заучивание букв, составление из них слогов и их заучивание и, наконец, чтение "по складам". [Словари и энциклопедии на академике https://pedagogical_dictionary.academic.ru/443/%D0%91%D1%83%D0%BA%D0%B2%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B1].
5
-
Емле жүйесі
Жазу ережесі жүйесі (құрастырушылардан). Қараңыз: "Емле негізі 4 түрлі: 1) таңба жүйелі (негізі ынтымақ); 2) тарыйх жүйелі (негізі дағды); 3) тұуыс жүйелі (негізі тегіне қарау); 4) дыбыс жүйелі (негізі естіліуіне қарау)" [Ақымет Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары, 3 томдық. 2022. 3-том, 725-б];
Ана тілін оқытыу əдісі тұуралы байандама жасаған Шербі пұрапесірдің айтқан сөзінің қысқаша мазмұны мынау болды: осы кезде ана тілін оқытыуға қолданатын əдіс мынау: дыбыс негізді əдіс, тұтас тұлғалы əдіс (Әмерійка əдісі дейтін). Қай əдісті қолданыу қолайлы болыуы емле жүйесіне қарай: дыбыс жүйе¬лі емлені қолданыушыларға дыбыс негізді əдіспен оқытыу оңай, та¬рыйқ жүйелі емлені қолданыушыларға тұтас тұлғалы əдіспен оқытыу оңай. Тұтас тұлғалы əдіс – ағылшын емлесінің ауырлығынан тұуған əдіс. Ағылшын емлесі тарыйқ жүйелі. Дыбыс негізді əдіспен ағылшын емлесін үйреніу азап, қатта мүмкін де емес. Дыбыс негізді əдіс дыбыс жүйелі емлеге өте қолайлы. Емлесі дыбыс негізді жұрттар қолданған жерде үйретіуге ең жеңіл, жемісі тез пісетін дыбыс негізді əдіс екені ақыйқат [Ақымет Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары, 3 томдық. 2022. 3-том, 753-б.].
Емле — з а т. Орфография, дұрыс жазу және оның ережесі. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 5-том. / Құраст.: Б.Әбілқасымов, С.Бизақов, Ә.Жүнісбеков және т.б. – Алматы, 2011. -752 б.]
Орфография (правописание)
Орфография (греч. orthós «правильный», graphē «письмо»), или правописание, система общепринятых правил письма для какого нибудь языка. [Словари и энциклопедии на Академике: https://methodological_terms.academic.ru/searchall.php?SWord=%D0%BE%D1%80%D1%84%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F&from=ru&to=xx&did=&stype=0]
-
-
Ереуіл бағыныңқы
Тартса да бар күштерін аямай-ақ, аслан жүк орнынан қозғалмады. Мұнда басыңқы сөйлем – «аслан жүк орнынан қозғалмады». Бағыныңқы сөйлем – «тартса да бар күштерін аямай-ақ». Бағыныңқы сөйлем «жүкті тартты» дейді, басыңқы сөйлем «жүк қозғалмады» дейді. Сөйлем мазмұны бір-біріне қарсы ереуіл келіп тұр. Сондықтан мұндай басыңқы сөйлемге ереуіл келетін бағыныңқы сөйлем ереуіл бағыныңқы деліп аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 261]
ЕРЕУІЛ БАҒЫНЫҢҚЫ СӨЙЛЕМ — Қимылдың қандай етістіктермен атқарылуын білдіретін сөйлем. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет.]
Придаточное уступительное
Придаточное предложение уступительное - придаточное предложение, содержащее указание на условие, вопреки которому осуществляется то, о чем говорится в главном предложении [Словарь-справочник лингвистических терминов. Изд. 2-е. — М.: Просвещение. Розенталь Д. Э., Теленкова М. А.. 1976; https://dic.academic.ru/dic.nsf/lingvistic/1220/%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%BE%D0%B5]
-
-
Ермектеме
Ермектеме (ермек сөз). Ермектеме деб ермек үшін сөйленетүн сөздер айтылады. Мәселен: ертегі, ертегісімек, аңыз әнгіме, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, бас қатырғыш сыйақты сөздер. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 338]
Фольклор - (лат. Folk– халық lore – ілім, ғылым) – халық арасында кең таралған, белгілі әрі халықтың өзі туындатқан шығармалар (аңыз-ертегілер, мақал-мәтелдер, өлең-жырлар, билер, әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер және т.б.). Фольклор ұғымын ғылыми айналымға ағылшын археологы Джон Томс енгізген болатын. Фольклор деп халықтық мәдениеттің шығармалар жиынтығын айтады. //Философиялық сөздік. Редкол: Р. Н. Нұрғалиев. Алматы: Қазақ энц. баспасы. 1996. - 525 б.
Фольклор
Фольклор (англ. folk-lore) (книжн.) - 1. Устное народное творчество.
2. Вообще - совокупность верований, обычаев, обрядов, песен, сказок и др. явлений быта народов. [Толковый словарь Ушакова. Д.Н. Ушаков. 1935-1940; https://dic.academic.ru/dic.nsf/ushakov/1077554]
-
-
Ертегі
Ертегі қиялмен қисынын келтіріп қызықты ету сияқты мақсатпен шығарған әңгімелер. Ертегінің ішіндегі уақиғалар, уақиғаға қатысқан нәрселердің көбі дүниеде жоқ, қиялдағы уақиғалар мен нәрселер болады. Сондықтан әдебиет тарихшылары ертегілерді адамның жоққа нанған шағындағы
сөзі деп есептейді. [А. Байтұрсынұлы. 6 томдық шығармалар жинағы. 1-том, 269-б.]
Ертегі — зат. 1. ф о л ь к. қиял мен арманға, аңызға негізделген сюжетті көркем әңгіме түрінде қара сөзбен берілетін эпикалық шығарма. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 5 - том / Құраст.: Б. Әбілқасымов, С.Бизақов, Ә.Жүнiсбеков және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.]
Сказка
Сказка - преимуществённо прозаический художественный устный рассказ фантастического, авантюрного или бытового характера с установкой на вымысел. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 356]
4
-
Ертегі жыр (батырлар жыры)
Ертегі жыр (батырлары жыры) деб бұрынғы өткен батырлар тұурасында шығарған өлеңдерді, әнгімелерді айтады. Батырлар әнгімесі өтірік, шыны аралас қойыртбақ әнгіме болады. Шын жағы: бұрын батырлар болыуы, батырлар заманында соғыс болыуы, батырлар қалық үшін қайрат қылыуы, жұртын қорыуы.
Өтірік жағы: олардың мінген атына, тұтынған затына өздеріне бітбеген қасійеттерді таңыу, болмаған күштерді, болмаған істерді теліу, өтірік те емес, шын да
емес, дүбара ертегілеу әнгіме болыб шығады. Ол әнгіме өлеңмен айтылған себебті ертегі жыр деб аталады [А. Байтұрсынұлы. 12 томдық шығармалар жинағы. 9-том, 350-б.]
Батырлар жыры — әдебиеттану. фольклор. Халық тарихындағы елеулі ерлік кезеңдерді, елі мен жерін басқыншы жаудан қорғаған батырлардың ерлік істерін жырлаған эпостық шығарма. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 6 - том / Құраст.: Ж. Қоңыратбаева, Ғ.Қалиев, Қ.Есенова және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.]
Героический эпос
Героический эпос как особый жанр в Западной Европе и за ее пределами продолжает традиции архаического повествовательного фольклора. Первоначально он возникает на основе взаимодействия богатырской песни сказки и первобытных мифологических сказаний [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/searchall.php?SWord=%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D1%8D%D0%BF%D0%BE%D1%81+&from=ru&to=xx&did=&stype=0]
-
-
Ертегісімек
Ертегісімек деб ертегіге ұқсас, бірақ ертегіден гөрі әдемірек, шынға бейімірек, тұрмысқа жақынырақ, дүнійеде болыуға ықтималы молырақ түрде шығарған әнгіме айтылады. Мәселен, «Алдар Көсе», «Жійренше Шешен», «Қожа Насыр», «Атымтай Жомарт» сыйақты адамдар тұурасындағы әнгімелер; мұнда да өтірік көб, бірақ өтірігі қыйсынды, шынға ұқсас.[А. Байтұрсынұлы. 12 томдық шығармалар жинағы. 9-том, 342-б.]
Аңыз — зат. <лат. legenda> 1. өмірде болған адамдардың, тарихи тұлғалардың бастан кешкендеpi туралы ел аузындағы әңгiме. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том. / Құраст. Т.Жанұзақ, С.Омарбеков, Ә.Жүнісбек және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.]
Легенда, предание
Легенда (от лат. слова legenda — то, что должно быть прочитано, или рекомендуемо к прочтению) — термин, употребляющийся в нескольких значениях. В широком смысле — недостоверное повествование о фактах реальной действительности, в более узком — повествование о лицах и событиях религиозной истории у христиан — истории библейской и церковной. [Словари и энциклопедии на Академике: https://literary_terms.academic.ru/276/%D0%9B%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B0]
ПРЕДА́НИЕ; ПРЕДА́НЬЕ, -я; ср.
1. Устный рассказ; история, передающаяся из поколения в поколение. П. гласит. Хранить п. Библейское п. Семейное, народное п. Древнее п. Живое п. (предание, которое живо в устах народа, не забыто). Отойти в область преданий (перестать существовать, употребляться; исчезнуть). * Преданья старины глубокой (Пушкин). Свежо предание, а верится с трудом (Грибоедов).
2. Лит. Жанр фольклора; повествование, содержащее сведения о реальных лицах и событиях. [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/es/45857/%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5]
-
-
Есептік сан-есім
Мысал: 1. Үш жыл өтті. Не өтті? – жыл. Жыл не етті? – өтті. Неше жыл өтті? – үш (жыл). «Үшті» айтпай, тек «жыл өтті» деп қойғанда, неше жыл өткені белгісіз, бір ғана жыл өткен деп түсінуге болады. Өткен бір жыл емес, үш жыл. «Үш» деген сөз - есептік сан есім. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 222]
Заттың санын білдіретін сан есімдер; мысалы: бір, екі, үш, төрт, бес т.б. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет.]
Количественное числительное
Подгруппа (подразряд, разновидность) числительных, обозначающих количество, представленное в виде определенного числа предметов, или же отвлеченное от конкретных предметов счетное понятие. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.507]
-
-
Есімдеуіш
Есімдеуіш атау сөздер: 1. Зат есім 2. Сын есім 3. Сан есім есімдеуіш атау сөздер 4. Есімдік 5. Етістік [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 98]
Сөз таптары — л и н г в. Сөздердің лексикаграмматикалық белгілері мен сипаттарын топтап көрсететін грамматикалық категория. С ө з т а п т а р ы н лексика-семантикалық, грамматикалық ұқсастықтарына қарай атауыш сөздер, көмекші сөздер, одағай сөздер деп те бөледі. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 13-том / Құраст. А. Фазылжанова, Н. Оңғарбаева, Қ. Ғабитханұлы және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.]
Именные (части речи)
Основные подразделения, или разряды, на которые распадаются слова языка (словарный состав языка) вследствие наличия у них а) некоторого общего (абстрактного, категориального) значения, сопровождающего конкретное лексическое значение данного слова; б) системы грамматических категорий, специфических для данного разряда слов; в) особенностей синтаксического функционирования, а также г) особых типов формо- и словообразования. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.503]
1
-
Есімдеуіш
Есімдеуіш атау сөздер: 1. Зат есім; 2. Сын есім; 3. Сан есім; 4. Есімдік; 5. Етістік. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 98]
Атауыш сөздер есімдер (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік) және етістіктер болып, екі салаға бөлінеді (ҚҰЭ).
[Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 2-том / Құраст.: Ғ.Қалиев, С.Бизақов, О. Нақысбеков және т.б. - Алматы, 2011. - 744 б.]
Имена (именные части речи)
Центральная морфологическая категория, в соответствии с которой все слова распределяются по грамматическим классам (частям речи). Слова, относящиеся к одной части речи, обладают: 1) одинаковым общекатегориальным (частеречным) значением – предметности, признаковости, количественности, процесссуальности); 2) одинаковым набором частных морфологических категорий (например, для существительного характерны род, число, падеж и т. п. как частные морфологические категории). [Жеребило Т.В. Словарь лингвистических терминов. Изд. 5-е, испр. и доп.– Назрань: ООО «Пилигрим», 2010. – c. 452]
1