Parallel Corpus - concordance.kz

Ахмет Байтұрсынұлы терминдерінің қазақша-орысша сөздігі

Сөздіктің негізін ҚР ҒЖБМ гранттық қаржыландыру ғылыми жобасы аясында әзірленген AP19676988-«А. Байтұрсынұлы конкордансы қазақ-орыс параллель корпусы» (жетекшісі ф.ғ. к. Гулнур Байшукурова) электрондық қазақ-орыс параллель корпусының материалдары құрайды. А.Байтұрсынұлының таңдамалы шығармалары конкорданс құрудың негізгі мәтін көзі ретінде алынды, оған « Оқу құралы», «Тіл-құрал», «Тіл жұмсар», «Әдебиет танытқыш» сияқты тіл білімі, әдебиеттану саласындағы іргелі ғылыми еңбектері мен оқу-әдістемелік құралдардан үзінділер, таңдамалы мақалалар, хаттар, баяндамалар, сондай-ақ, ақынның өлеңдері, аудармалары енген.

Қазіргі уақытта А.Байтұрсынұлының еңбектерінің қазақ тіліндегі және орыс тіліне аударылған академиялық басылымдары бар, олар бұрынғы графикадан қазақ тілінің қазіргі жазуына сәйкестендірілген. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлы өз шығармаларының кейбір басылымдарын (1914 жылдан 1928 жылға дейін) араб графикасында жазды, ол кезең қазақ жазу емлесінің қалыптасу уақыты болғандықтан, кейбір тұстарда жазуда әртүрлі нұсқалар қолданылды, бұл мәтіндер ауқымының әртектілігіне әкелді. Сонымен қатар, ғалымның көптеген шығармасы бірнеше рет кириллицаға аударылып, транслитерацияланды. Сөйтіп, басылымның біртекті болмауы графикасының авторлық және редакторлық нұсқаларының көп болуымен байланысты туындап отыр.

«Ахмет Байтұрсынов терминдерінің қазақ-орыс жиілік сөздігінде» қазақ тіліндегі 400-ге жуық термин және оның орыс тіліндегі аудармалары бар. Сөздікке оқыту әдістемесіне, лингвистикаға, әдебиеттануға және т.б. қатысты терминдер мен ұғымдар енгізілген.

Терминдер әліпби ретімен берілген. Сөздіктегі терминдер бір ғана сөзден (мысалы, ТЕРМЕ) немесе сөз тіркесінен (мысалы, КӨРНЕК ӨНЕРІ) тұруы мүмкін. Тақырыптар қою бас әріптермен берілген. Тақырыптық сөз оның бастапқы тұлғасында беріледі. Егер терминдер сөз тіркестері түрінде болса, онда олардың әліпбилік орны тіркестің бірінші сөзі бойынша анықталады.

Қазақ тілінде терминдер алдымен авторлық түсіндірмемен, яғни шығармалардағы анықтамалар мен түсіндірмелер күйінде беріледі, содан кейін қазақ тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, болмаса ішнара құрастырушылар тарапынан анықталған терминнің заманауи түсіндірмесі түрінде беріледі. Терминнің орыс тіліне аудармасы орыс тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, олардың мағынасын түсіндірумен қатар жүреді.

Сөздікке тіл білімі, әдебиеттану, лингводидактика мен оның негізгі пәндерінің (педагогика, психология және т.б.) даму деңгейін көрсететін А. Байтұрсынұлының ескі, ұмытылған терминдері мен ұғымдары енгізілген. А.Байтұрсынұлының көптеген терминге түрліше түсіндірмелері мен сипаттамалары да келтірілген. Сөздікте, сондай-ақ, жалпы қабылданған атауларға сәйкес тілдік, әдебиеттану, әдістемелік терминдер мен ұғымдардың түсіндірмелері нақтыланған.

Сөздіктің негізгі мақсаты – қазақ әліпбиі мен қазақ жазуының негізін қалаушы, ұлт Ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық бірліктерін жүйелеу. Ахмет Байтұрсынұлы – лингвистикалық терминдерді айналымға енгізген алғашқы лингвист. Авторлар сөздік материалдары қазақ тілі мен әдебиеті, пәнді оқытудың қазақстандық әдістемесінің дамуы, оның ұғымдары мен терминдер жүйесінің байлығы туралы толық түсінік береді деп санайды.

Сөздік филолог мамандарға, оқытушыларға, әдіскерлерге, студенттерге, магистранттар мен докторанттарға және оқу, ғылыми және практикалық пән ретінде әдістемеге қызығушылық танытқан көпшілікке арналған.

Құрастырушылардан

Ахмет Байтұрсынұлы (1872–1937) — қазақтың белгілі қоғам қайраткері, ағартушы, ақын, тілтанушы, және ғалым. Ол қазіргі Қостанай облысы, Жангелдин ауданында дүниеге келген. Ахмет Байтұрсынұлының есімі қазақ тілін оқыту әдістемесінің және әліпбидің негізін қалаушы ретінде танымал. Оның тіл біліміне, әдебиетке және ағартушылық ісіне қосқан үлесі аса зор.

Байтұрсынұлы өзінің бүкіл өмірін қазақ халқын оқытуға және сауаттандыруға арнады. Ол 1912 жылы қазақ жазуының реформасын жасап, "Төте жазу" деп аталған араб жазуына негізделген қазақ әліпбиін ұсынды. Бұл әліпби қазақ тілін оқып-үйренуді жеңілдетіп, халықтың сауаттану деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.

Ахмет Байтұрсынұлы 1913 жылы "Қазақ" газетін ұйымдастырып, оның бас редакторы болды. Бұл газет сол кезеңде халықтың рухани және мәдени өміріне айтарлықтай әсер етті. Сонымен қатар, ол қазақ әдебиетіне көптеген аударма шығармаларды қосты, мысалы, И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударып, халық арасында танымал етті.

1937 жылы Ахмет Байтұрсынұлы "халық жауы" деген жалған айыппен қуғынға ұшырап, ату жазасына кесілді. Оның есімі тек 1988 жылы ақталып, Қазақстанда оның шығармашылығы қайтадан зерттеле бастады. Бүгінгі күні Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы қазақ мәдениеті мен тіл біліміне қосқан баға жетпес үлес ретінде жоғары бағаланады.

лемма

А.Байтұрсынұлы анықтамасы

Қазіргі сөздіктердегі анықтамасы

орысша атауы

значение

Сөз жиілігі
Сабақтас (іліктес) құрмалас

Тең болмай, бірінен бірі кем болып қиысса, онда қиысулы құрмалас сабақтас деліп аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 253]

Сабақтас құрмалас сөйлем - компоненттері бағыныңқы және басыңқы сөйлемдер ретінде айтылып, алғашқысының тиянақсыз формадағы баяндауышы арқылы басыңқыға тәуелді болып, бағына жұмсалған құрмалас сөйлем. [Қалиев, Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, б. 266]

Сложноподчиненное предложение

Сложноподчиненное предложение - разновидность сложного предложения, со-стоящего из двух предикативных неравнозначных частей, связь которых и выражение отношений между ними осуществляются с помощью подчинительных союзов и союзных слов, принадлежащих форме зависимого придаточного предложения. [Жеребило Т.В. Словарь лингвистических терминов. Изд. 5-е, испр. и доп.– Назрань: ООО «Пилигрим», 2010. – c. 342]

-
Сабақтас сөйлем

Сабақтас сөйлемнің белгісі – бірнеше сөйлемнің бірігіп, біріне-бірі сабақталып, байланысып айтылуы. Сөйлемдер сабақталып біріккенде, бірі басыңқы болып, екіншісі бағыныңқы болып бірігеді. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 254]

Сабақтаса байланысу - компоненттері өзара тең болмай, бір-біріне бағына, бірін-бірі бағындыра байланысу. [Қалиев, Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, б. 266]

Сложноподчиненное предложение

Сложноподчиненное предложение - разновидность сложного предложения, характеризующаяся синтаксическим неравенством составляющих его предложений, синтаксической зависимостью придаточных от главного. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.419; https://classes.ru/grammar/174.Akhmanova/source/worddocuments/_18.htm]

-
Салалас құрмалас

Қиысулы құрмаластағы сөйлемдер тең болса, салалас құрмалас деліп аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 253]

Салалас құрмалас сөйлем - синтаксистік компоненттерінің алғашқысының (не алғашқыларының) баяндауышы тиянақты тұлғада аяқталуымен байланысты өзара тең дәрежеде жұмсалатын құрмалас сөйлем. [Қалиев, Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, б. 268]

Сложносочиненное предложение

Сложносочиненное предложение - сложные союзные предложения, выражающие значение грамматической равнозначности, основным показателем которого, а также средством связи частей в целое и выражения отношения является сочинительный союз, создающий форму сложносочиненного предложения, поэтому не принадлежащий ни к одной из предикативных частей. [Жеребило Т.В. Словарь лингвистических терминов. Изд. 5-е, испр. и доп.– Назрань: ООО «Пилигрим», 2010. – c. 343]

-
Салалас сөйлем

Cөйлемдер тең болса, салалас деліп аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 253]

Салаласа байланысу — сөйлемнің бірыңғай мүшелері мен салалас құрмалас сөйлемдердің кұрамындағы жай сөйлемдердің бір-біріне тәуелді болмай, тең дәрежеде байланысуы. [Қалиев, Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, б. 267]

Сложносочиненное предложение

Сложносочиненное предложение - разновидность сложного предложения, характеризующаяся синтаксическим равноправием составляющих его взаимозависимых единиц, объединенных ритмомелодически и сохраняющих относительную самостоятельность несмотря на тесную смысловую связанность их друг с другом. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.420]

-
Салт сөз/ Салттама

Салт серінімен йағыни салт жөнімен айтылатұн сөздер – салт сөзінің табына жатады. Мәселен: мыйсалдар, ділмар сөз (апорійзм), тақбақ, мақалдар, мәтелдер. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 386]

Қанатты сөздер - фольклор, әдебиет, публицистика не ғылымнан енген және тарихи қайраткерлердің айтқан тұрақты, образды, қысқаша сапталған сөйлемдері. Қанатты сөздер деген ұғымды Гомер қолданған. Термин ретінде 1864 ж. жарық көрген. В.Бюхман кітабынан кейін қолданыс тапты. Қазақ тілінде билер мен шешендердің айтқан қанатты сөздері ерекше орын алады [Әлеуметтік лингвистика сөздігі / Абасилов А. – Алматы, 2016.-168 бет.]

Крылатые слова

Крылатые слова - выражение это восходит к Гомеру, употребляется в значении: афоризмы, цитаты, меткие выражения, ставшие ходячими поговорками. [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/dic_wingwords/3246/%D0%9A%D1%80%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B5]

-
Сан есім

Кей сөздер нәрсенің санын атайды. Нәрсенің санын сұрағанда неше? деп яки қанша? деп сұраймыз. Неше? деп сұраймыз нәрсенің дәл санын білуге, мәселен: неше кісі келеді?» – үш кісі келеді. Қанша? деп сұраймыз нәрсенің дәл санын білуге емес, шамасын ғана білуге, мәселен: «қанша күн жүресің?» – «үш-төрт күн жүремін». Міне, осы сияқты неше? қанша? деп сұрауға жауап болатын һәм нәрсенің санын көрсететін сөздерді сан есім дейміз. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 51-52]

Сан есім - заттың санын, ретін, мөлшерін білдіретін сөз табы. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 273]

Имя числительное

Часть речи, характеризующаяся категориальным значением определенного числа, порядка и кратности (выраженного в обозначениях количества предметов и порядка их по счету), а также особенностями синтаксического функционирования и особыми моделями формо- и словообразования. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.506]

-
Сап толғау

Қорыққанда «ойбай!», құуанғанда «алақай!», қыйналғанда «ұу!», таңданғанда «о!», өкінгенде «қаб!» деген сыйақты пайым, пікір, ой белгілі кіріспеген, құстың сайрауы сыйақты көңілдің таза күйінен шығатын сөз сап толғау йаки сайырау деб аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 530, 532]

Лирика — зат. әдеб. Ақынның нәзік сезімі мен көңіл күйін бейнелейтін поэзия түрі. [Б.Қалиев, Ж.Түймебаев, Ш. Құрманбайұлы, С.Исакова. "Мұқағали тілі" сөздігі. – Алматы, 2017]

Лирика/лирическое стихотворение

(от греч. lyricos — поющийся под звуки лиры) — один из трех основных родов художественной литературы наряду с эпосом и драмой. Выраженное в Л. состояние характера приобретает приметы художественного образа, и мы говорим об образе-переживании как об индивидуализированной и типической картине духовного мира человека. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 175]

-
Сарф

Сарф – араб сөзі, морфология деген мағына береді. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 360]: Наху, сарфты мен грамматика мағанасында тұтынамын [А. Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары. 3-том, 542-б];

морфологиялық жіктеу, септеу. Ескі қазақ жазбаларында «морфология» дегенді білдіретін «ғылым сарф» тіркесі жиі кездеседі. [Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігі / Құрастырғандар: Ш. Құрманбайұлы, С.Исақова, Б.Мизамхан және т.б. Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2019. – 596 б.]

Морфология

МОРФОЛОГИЯ англ. morphology, фр. morphologie, ucn. morfo- logia. 1. Раздел языкознания, изучающий разнообразные аспекты строения слова с точки зрения зависимости его значения от составляющих его морфем. Основным предметом морфологии является исследование системы морфологических противопоставлений, свойственных данному языку, т. е. системы его грамматических категорий и способов их выражения, включая учение о формообразовании ( [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С. 234]

3
Сарындама

Қазақ ауыз әдебійеті жұмсалатұн орнына қарай әуелі екі салаға бөлінеді: 1) Сауықтама, 2) Сарындама. Сауықтама саласына барша сауық үшін айтылатұн сөздер кіреді. Сарындама саласына жұрттағы келе жатқан салт сарынымен айтылатұн сөздер кіреді. Ол салалардың әрқайсысы тарауға, тараулары тармаққа, бұтаққа бөлінеді. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 338]

1. Сарындама — әдебиеттегі бос қиялға бой алдырған, романтикалық бағыт. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 12-том / Құраст. А.Үдербаев, О.Нақысбеков, Ж.Қоңыратбаева және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.] 2. Ғұрыптық фольклор - әртүрлі ғұрыптық, салтты рәсімдер аясында орындалатын фольклорлық жанрлар. Рәсім-бұл қажетті нәтижеге жету үшін басқа дүниелік күштерге әсер етуге бағытталған символдық әрекеттер жиынтығы (құнарлылық, ауруды емдеу, баланың тууы, қауіптен қорғау және т.б.). [Словари и энциклопедии на академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_literature/5216/%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B9]

Обрядовый фольклор

Обря́довый фолькло́р - фольклорные жанры, исполняемые в рамках различных обрядов. Обряд – комплекс символических действий, цель которого воздействовать на потусторонние силы, чтобы достичь желаемого результата (плодородие, излечение от болезни, рождение ребёнка, защита от опасностей и т. д.). [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_literature/5216/%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B9]

-
Сарындама (сарын сөз)

Сарындама (сарын сөз саласы). Сарындама үш тарау: 1). Салт сөзі, 2). Ғұрыб сөзі, 3). Қалыб сөзі. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 384]

Сарындама — зат.әдеб. Әдебиеттегі бос қиялға бой алдырған, романтикалық бағыт. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 12-том / Құраст. А.Үдербаев, О.Нақысбеков, Ж.Қоңыратбаева және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.]

Напевный стих

Напевный стих — 1) В мелодике стиха — один из 3 осн. типов интонации, выделяемой наряду с ораторским и говорным стихом. Н. С. наиб. употребителен в интимной камерной лирике. В построении тематич. композиции преобладает не логич. (как в говорном и ораторском), а эмоц., развивающаяся по законам муз. композиции, связь полустиший, стихов, строф и т. д. [Словари и энциклопедии на Академике: https://humanities_dictionary.academic.ru/389/%D0%9D%D0%B0%D0%BF%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%85 ]

-