Parallel Corpus - concordance.kz

Ахмет Байтұрсынұлы терминдерінің қазақша-орысша сөздігі

Сөздіктің негізін ҚР ҒЖБМ гранттық қаржыландыру ғылыми жобасы аясында әзірленген AP19676988-«А. Байтұрсынұлы конкордансы қазақ-орыс параллель корпусы» (жетекшісі ф.ғ. к. Гулнур Байшукурова) электрондық қазақ-орыс параллель корпусының материалдары құрайды. А.Байтұрсынұлының таңдамалы шығармалары конкорданс құрудың негізгі мәтін көзі ретінде алынды, оған « Оқу құралы», «Тіл-құрал», «Тіл жұмсар», «Әдебиет танытқыш» сияқты тіл білімі, әдебиеттану саласындағы іргелі ғылыми еңбектері мен оқу-әдістемелік құралдардан үзінділер, таңдамалы мақалалар, хаттар, баяндамалар, сондай-ақ, ақынның өлеңдері, аудармалары енген.

Қазіргі уақытта А.Байтұрсынұлының еңбектерінің қазақ тіліндегі және орыс тіліне аударылған академиялық басылымдары бар, олар бұрынғы графикадан қазақ тілінің қазіргі жазуына сәйкестендірілген. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлы өз шығармаларының кейбір басылымдарын (1914 жылдан 1928 жылға дейін) араб графикасында жазды, ол кезең қазақ жазу емлесінің қалыптасу уақыты болғандықтан, кейбір тұстарда жазуда әртүрлі нұсқалар қолданылды, бұл мәтіндер ауқымының әртектілігіне әкелді. Сонымен қатар, ғалымның көптеген шығармасы бірнеше рет кириллицаға аударылып, транслитерацияланды. Сөйтіп, басылымның біртекті болмауы графикасының авторлық және редакторлық нұсқаларының көп болуымен байланысты туындап отыр.

«Ахмет Байтұрсынов терминдерінің қазақ-орыс жиілік сөздігінде» қазақ тіліндегі 400-ге жуық термин және оның орыс тіліндегі аудармалары бар. Сөздікке оқыту әдістемесіне, лингвистикаға, әдебиеттануға және т.б. қатысты терминдер мен ұғымдар енгізілген.

Терминдер әліпби ретімен берілген. Сөздіктегі терминдер бір ғана сөзден (мысалы, ТЕРМЕ) немесе сөз тіркесінен (мысалы, КӨРНЕК ӨНЕРІ) тұруы мүмкін. Тақырыптар қою бас әріптермен берілген. Тақырыптық сөз оның бастапқы тұлғасында беріледі. Егер терминдер сөз тіркестері түрінде болса, онда олардың әліпбилік орны тіркестің бірінші сөзі бойынша анықталады.

Қазақ тілінде терминдер алдымен авторлық түсіндірмемен, яғни шығармалардағы анықтамалар мен түсіндірмелер күйінде беріледі, содан кейін қазақ тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, болмаса ішнара құрастырушылар тарапынан анықталған терминнің заманауи түсіндірмесі түрінде беріледі. Терминнің орыс тіліне аудармасы орыс тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, олардың мағынасын түсіндірумен қатар жүреді.

Сөздікке тіл білімі, әдебиеттану, лингводидактика мен оның негізгі пәндерінің (педагогика, психология және т.б.) даму деңгейін көрсететін А. Байтұрсынұлының ескі, ұмытылған терминдері мен ұғымдары енгізілген. А.Байтұрсынұлының көптеген терминге түрліше түсіндірмелері мен сипаттамалары да келтірілген. Сөздікте, сондай-ақ, жалпы қабылданған атауларға сәйкес тілдік, әдебиеттану, әдістемелік терминдер мен ұғымдардың түсіндірмелері нақтыланған.

Сөздіктің негізгі мақсаты – қазақ әліпбиі мен қазақ жазуының негізін қалаушы, ұлт Ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық бірліктерін жүйелеу. Ахмет Байтұрсынұлы – лингвистикалық терминдерді айналымға енгізген алғашқы лингвист. Авторлар сөздік материалдары қазақ тілі мен әдебиеті, пәнді оқытудың қазақстандық әдістемесінің дамуы, оның ұғымдары мен терминдер жүйесінің байлығы туралы толық түсінік береді деп санайды.

Сөздік филолог мамандарға, оқытушыларға, әдіскерлерге, студенттерге, магистранттар мен докторанттарға және оқу, ғылыми және практикалық пән ретінде әдістемеге қызығушылық танытқан көпшілікке арналған.

Құрастырушылардан

Ахмет Байтұрсынұлы (1872–1937) — қазақтың белгілі қоғам қайраткері, ағартушы, ақын, тілтанушы, және ғалым. Ол қазіргі Қостанай облысы, Жангелдин ауданында дүниеге келген. Ахмет Байтұрсынұлының есімі қазақ тілін оқыту әдістемесінің және әліпбидің негізін қалаушы ретінде танымал. Оның тіл біліміне, әдебиетке және ағартушылық ісіне қосқан үлесі аса зор.

Байтұрсынұлы өзінің бүкіл өмірін қазақ халқын оқытуға және сауаттандыруға арнады. Ол 1912 жылы қазақ жазуының реформасын жасап, "Төте жазу" деп аталған араб жазуына негізделген қазақ әліпбиін ұсынды. Бұл әліпби қазақ тілін оқып-үйренуді жеңілдетіп, халықтың сауаттану деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.

Ахмет Байтұрсынұлы 1913 жылы "Қазақ" газетін ұйымдастырып, оның бас редакторы болды. Бұл газет сол кезеңде халықтың рухани және мәдени өміріне айтарлықтай әсер етті. Сонымен қатар, ол қазақ әдебиетіне көптеген аударма шығармаларды қосты, мысалы, И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударып, халық арасында танымал етті.

1937 жылы Ахмет Байтұрсынұлы "халық жауы" деген жалған айыппен қуғынға ұшырап, ату жазасына кесілді. Оның есімі тек 1988 жылы ақталып, Қазақстанда оның шығармашылығы қайтадан зерттеле бастады. Бүгінгі күні Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы қазақ мәдениеті мен тіл біліміне қосқан баға жетпес үлес ретінде жоғары бағаланады.

лемма

А.Байтұрсынұлы анықтамасы

Қазіргі сөздіктердегі анықтамасы

орысша атауы

значение

Сөз жиілігі
Азаптаныс

Әуреленіс - драмалық шығарма түрі, сергелдең, яғни азапты тартыс, қазіргіше драма. (Құрастырушылардан);

Драма. Театр мен әдебиетке жататын әдебиет түрі. Драманың ерекшеліктері: сюжеттілік, іс-әрекеттің дау-дамайлығы және оның сахналық көріністерге бөлінуі. //Музыка мәдениеті мен өнер терминдерінің сөздігі / Б.Ж.Қоқымбаева, Е.Ю.Личман, Б.У.Итемгенова. – Павлодар, ПМПИ, 2013. – 177 б.

Драма

Драма - один из основных родов художественной литературы (наряду с эпосом и лирикой). Специфика драмы как рода литературы заключается в том, что она, как правило, предназначается для постановки на сцене. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 70]

-
Айтыс (Айтыс сөз)

Айтысқанда, жәй сөзбен айтысбай, өлеңмен айтысады, сондықтан өлеңмен ғана айтысыу айтыс деб аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 320]

Айтыс — қазақ және қырғыз, қарақалпақ халықтарында ежелдең қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдыңда қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]

Айтыс (импровизированное состязание двух акынов, форма устной народной песни)

Айтыс - публичное поэтическое состязание народных певцов — импровизаторов (акынов) в Казахстане, популярное и в настоящее время. Песенное исполнение поэтических импровизаций на заданную тему происходит под аккомпанемент домбры или кобзы. [Поэтический словарь. — М.: Советская Энциклопедия. Квятковский А. П., науч. ред. И. Роднянская. 1966. https://poetique.academic.ru/8/%D0%B0%D0%B9%D1%82%D1%8B%D1%81]

-
Айтыушы

Сөйлеуші, коммуникацияға қатысушы адам (Құрастырушылардан). Қараңыз: "Айтыушы ойын өзі үшін айтбайды, өзге үшін айтады, сондықтан ол ойын өзгелер қыйналмай түсінетүн қылыб айтыу керек. Оның үшін айтыушы сөйлейтүн тілін жақсы қолдана біліу тійіс йағыни әр сөздің мағынасын жақсы біліб, дұрыстаб, сөйлемді тізе біліу тійіс" [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 48]

Сөйлеуші — сөйлеу актісінің белсенді қатысушысы, субъекті ауызекі сөйлеу қатынасы шегіндегі сөйлеу қызметінің жемісті түрі ретіндегі сөйленім субъектісі. [Әлеуметтік лингвистика сөздігі / Абасилов А. – Алматы, 2016.-168 бет.]

Коммуникант

Коммуника́нт - участник коммуникативного акта, порождающий высказывания и интерпретирующий их (в лингвистике).[Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/efremova/275821/%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BC%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%82]

5
Айырыңқы қиысу

Екі ұшты мағыналы сөйлемдер қиысқан жерде айырыңқы қиысу болады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 253]

Кезектес салалас — л и н г в и с т и к а л ы қ. Істің, оқиғаның кезектесіп болғанын білдіретін салалас құрмалас сөйлем. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 7-том. / Құраст.: Б.Момынова, Б.Сүйерқұлова, А. Фазылжанова және т.б. – Алматы, 2011. 752 б.]

Разделительное сложносочиненное предложение

Разделительное сложносочиненное предложение - разновидность сложносочиненных предложений, в которых выражаются отношения взаимоисключения, альтернативы, выбора. [Словари и энцкилопедии на Академике: https://lingvistics_dictionary.academic.ru/3791/%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D1%81%D0%BE%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BB%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F]

-
Ана тілін үйретіу әдісі

Ана тілін үйрету әдісі (Құрастырушылардан). Ана тілінің үйретіуі әліб-бійден басталады. Сондықтан ана тілін үйретіу әдісі тұурасындағы әңгімені де әліб-бій үйретіуден бастаймыз. Тіл үйретіу дегенге оқыу үйретіу, жазыу үйретіу, сөйлеу үйретіу кіреді. Сөйлеуді айрықша үйретпей-ақ, әуелі, ата-анасынан, онан кейін айналасынан үйреніп біліп кетеді. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 200]

Балаларға туған тілін әліпбиден бастап үйретудің әдіс-тәсілдер (Құрастырушылардан)

Метод обучения родному языку

Язык родины, усваиваемый ребенком в раннем детстве путем подражания окружающим его взрослым. [ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ https://didacts.ru/termin/rodnoi-jazyk.html#tab-opr] упорядоченная деятельность педагога и учащихся, направленная на достижение выбранной цели обучения. Совокупность путей, способов достижения целей, решения задач образования. Метод – сердцевина учебного процесса. Связующее звено между запроектированной целью и конечным результатом [Педагогический словарь по темам https://rus-pedagog-themes-dict.slovaronline.com/]

-
Анықтауыш

Анықтауыш деп сөйлем ішінде анықтық үшін айтылатын сөзді айтамыз. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 219]

Анықтауыш - зат есімдерден немесе олардың орнына жұмсалатын басқа сөздерден болған сөйлем мүшелерінің әр түрлі сынын, сапасын, меншіктілігін білдіретін тұрлаусыз мүше. [Қалиев, Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, б. 341]

определение

Несамостоятельный второстепенный член предложения, присоединяемый к господствующему члену атрибутивной связью и указывающий на признак господствующего члена предложения. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.280]

51
Анықтауыш

Анықтауыш деп сөйлем ішінде анықтық үшін айтылатын сөзді айтамыз. Мәселен, алайық «Қысқа жіп күрмеуге келмес» деген сөйлемді. Не күрмеуге келмес? – жіп. Жіп не етпес? – күрмеуге келмес. Mұнда жіп – бастауыш, күрмеуге келмес – баяндауыш. «Қысқа» деген сөз не болмақ? Сондықтан «қысқа» деген сөз мұнда анықтық үшін алынған сөз болады. Ондай сөз сөйлемнің «анықтауыш мүшесі» деп немесе жеңілдік үшін тікелей «анықтауыш» деп аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 219-220]

Анықтауыш - зат есімдерден немесе олардың орнына жұмсалатын басқа сөздерден болған сөйлем мүшелерінің әр түрлі сынын, сапасын, меншіктілігін білдіретін тұрлаусыз мүше. [Қалиев, Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, б. 341]

Определение

Определение - несамостоятельный второстепенный член предложения, присоединяемый к господствующему члену атрибутивной связью и указывающий на признак господствующего члена предложения. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.280; https://rus-lingvistic-term.slovaronline.com/978-%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5]

51
Анықтауыш бағыныңқы сөйлем

«Кімнің жерін жерлесең, соның, жырын жырларсың». Мұнда басыңқы сөйлем – «соның жырын жырларсың», бағыныңқы сөйлем – «кімнің жерін жерлесең». Кімнің жырын жырларсың? — кімнің жерін жерлесең, (соның). Соның – басыңқы сөйлемнің анықтауыш мүшесі. «Кімнің жерін жерлесең деген бағыныңқы сөйлем мұның шылауында болып, кемтігін толтырып тұр жана «кімнің?» деген анықтауыш сұрауына жауап беріп тұр. Сондықтан бұл бағыныңқы сөйлем анықтауыш бағыныңқысы болады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 255-256]

БАҒЫНЫҢҚЫ СӨЙЛЕМ — Басыңқы сөйлемге грамматикалық тұрғыда бағынып тұратын, сабақтас құрмаласқа енген жай сөйлемнің тиянақсыз бөлегі. Бағыныңқы сөйлемдер басыңқыдағы тұтас ойды анықтап, толықтап я пысықтап тұрады. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет.]

Придаточное предложение определительное

Придаточное предложение определительное - придаточное предложение, отвечающее на вопрос какой? и относящееся к члену главного предложения, выраженному именем существительным или субстантивированным словом [Словарь-справочник лингвистических терминов. Изд. 2-е. — М.: Просвещение. Розенталь Д. Э., Теленкова М. А.. 1976; https://dic.academic.ru/dic.nsf/lingvistic/1209/%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%BE%D0%B5]

-
Анықтауыш бағыныңқы сөйлем/анықтау бағыныңқысы

Кімнің жырын жырларсың? — кімнің жерін жерлесең, (соның). Соның – басыңқы сөйлемнің анықтауыш мүшесі. «Кімнің жерін жерлесең деген бағыныңқы сөйлем мұның шылауында болып, кемтігін толтырып тұр жана «кімнің?» деген анықтауыш сұрауына жауап беріп тұр. Сондықтан бұл бағыныңқы сөйлем анықтауыш бағыныңқысы болады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 255]

БАҒЫНЫҢҚЫ СӨЙЛЕМ — Басыңқы сөйлемге грамматикалық тұрғыда бағынып тұратын, сабақтас құрмаласқа енген жай сөйлемнің тиянақсыз бөлегі. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет.] А.Байтұрсынұлы бұл жерде бағыныңқы сыңардың басыңқымен анықтауыштық қатынаста байланысуын айтқан. (Құрастырушылардан)..

Определение в роли придаточного предложения (Определение с подчинением)

Определение - обыкновенно называется такая часть предложения, которая содержит в себе указания качества или свойства предмета, имя которого выражено в предложении существительным. [Словари и энциклопедии на академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/137041/%D0%9E%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5] Придаточное предложение — синтаксически зависимая предикативная часть сложноподчиненного предложения, содержащая подчинительный союз или союзное слово. [Словари и энциклопедии на академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/lingvistic/1202/%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%BE%D0%B5]

-
Анықтауыш/анықтауыш мүше

«Қысқа жіп күрмеуге келмес» деген сөйлем. Не күрмеуге келмес? – жіп. Жіп не етпес? – күрмеуге келмес. Mұнда жіп – бастауыш, күрмеуге келмес – баяндауыш. «Қысқа» деген сөз не болмақ? Бұл «қысқа» деген сөзді айтпай, құр «жіп күрмеуге келмес» деп ғана қойсақ, қандай жіп күрмеуге келмейтіні белгісіз, жіптің бәрі күрмеуге келмейтін сияқты болып шығады. Күрмеуге келмейтін аты жіп болғанның бәрі емес, «қысқа жіп». «Қысқа» деген сөз қосылса, күрмеуге келмейтін қандай жіп екені ашылып, анықталады. Сондықтан «қысқа» деген сөз мұнда анықтық үшін алынған сөз болады. Ондай сөз сөйлемнің «анықтауыш мүшесі» деп немесе жеңілдік үшін тікелей «анықтауыш» деп аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 220]

АНЫҚТАУЫШ — Сөйлем ішіндегі сөздерді анықтап, сипаттап, қандай? қалай? деген сұрауларға жауап беріп тұратын синтаксистік тұрлаусыз мүше. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет.]

Определение

Несамостоятельный второстепенный член предложения, присоединяемый к господствующему члену атрибутивной связью и указывающий на признак господствующего члена предложения. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.280]

-