Сөздіктің негізін ҚР ҒЖБМ гранттық қаржыландыру ғылыми жобасы аясында әзірленген AP19676988-«А. Байтұрсынұлы конкордансы қазақ-орыс параллель корпусы» (жетекшісі ф.ғ. к. Гулнур Байшукурова) электрондық қазақ-орыс параллель корпусының материалдары құрайды. А.Байтұрсынұлының таңдамалы шығармалары конкорданс құрудың негізгі мәтін көзі ретінде алынды, оған « Оқу құралы», «Тіл-құрал», «Тіл жұмсар», «Әдебиет танытқыш» сияқты тіл білімі, әдебиеттану саласындағы іргелі ғылыми еңбектері мен оқу-әдістемелік құралдардан үзінділер, таңдамалы мақалалар, хаттар, баяндамалар, сондай-ақ, ақынның өлеңдері, аудармалары енген.
Қазіргі уақытта А.Байтұрсынұлының еңбектерінің қазақ тіліндегі және орыс тіліне аударылған академиялық басылымдары бар, олар бұрынғы графикадан қазақ тілінің қазіргі жазуына сәйкестендірілген. Атап айтқанда, А.Байтұрсынұлы өз шығармаларының кейбір басылымдарын (1914 жылдан 1928 жылға дейін) араб графикасында жазды, ол кезең қазақ жазу емлесінің қалыптасу уақыты болғандықтан, кейбір тұстарда жазуда әртүрлі нұсқалар қолданылды, бұл мәтіндер ауқымының әртектілігіне әкелді. Сонымен қатар, ғалымның көптеген шығармасы бірнеше рет кириллицаға аударылып, транслитерацияланды. Сөйтіп, басылымның біртекті болмауы графикасының авторлық және редакторлық нұсқаларының көп болуымен байланысты туындап отыр.
«Ахмет Байтұрсынов терминдерінің қазақ-орыс жиілік сөздігінде» қазақ тіліндегі 400-ге жуық термин және оның орыс тіліндегі аудармалары бар. Сөздікке оқыту әдістемесіне, лингвистикаға, әдебиеттануға және т.б. қатысты терминдер мен ұғымдар енгізілген.
Терминдер әліпби ретімен берілген. Сөздіктегі терминдер бір ғана сөзден (мысалы, ТЕРМЕ) немесе сөз тіркесінен (мысалы, КӨРНЕК ӨНЕРІ) тұруы мүмкін. Тақырыптар қою бас әріптермен берілген. Тақырыптық сөз оның бастапқы тұлғасында беріледі. Егер терминдер сөз тіркестері түрінде болса, онда олардың әліпбилік орны тіркестің бірінші сөзі бойынша анықталады.
Қазақ тілінде терминдер алдымен авторлық түсіндірмемен, яғни шығармалардағы анықтамалар мен түсіндірмелер күйінде беріледі, содан кейін қазақ тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, болмаса ішнара құрастырушылар тарапынан анықталған терминнің заманауи түсіндірмесі түрінде беріледі. Терминнің орыс тіліне аудармасы орыс тілінің терминдерінің академиялық лингвистикалық сөздіктеріне сілтеме жасай отырып, олардың мағынасын түсіндірумен қатар жүреді.
Сөздікке тіл білімі, әдебиеттану, лингводидактика мен оның негізгі пәндерінің (педагогика, психология және т.б.) даму деңгейін көрсететін А. Байтұрсынұлының ескі, ұмытылған терминдері мен ұғымдары енгізілген. А.Байтұрсынұлының көптеген терминге түрліше түсіндірмелері мен сипаттамалары да келтірілген. Сөздікте, сондай-ақ, жалпы қабылданған атауларға сәйкес тілдік, әдебиеттану, әдістемелік терминдер мен ұғымдардың түсіндірмелері нақтыланған.
Сөздіктің негізгі мақсаты – қазақ әліпбиі мен қазақ жазуының негізін қалаушы, ұлт Ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының терминологиялық бірліктерін жүйелеу. Ахмет Байтұрсынұлы – лингвистикалық терминдерді айналымға енгізген алғашқы лингвист. Авторлар сөздік материалдары қазақ тілі мен әдебиеті, пәнді оқытудың қазақстандық әдістемесінің дамуы, оның ұғымдары мен терминдер жүйесінің байлығы туралы толық түсінік береді деп санайды.
Сөздік филолог мамандарға, оқытушыларға, әдіскерлерге, студенттерге, магистранттар мен докторанттарға және оқу, ғылыми және практикалық пән ретінде әдістемеге қызығушылық танытқан көпшілікке арналған.
Құрастырушылардан
Ахмет Байтұрсынұлы (1872–1937) — қазақтың белгілі қоғам қайраткері, ағартушы, ақын, тілтанушы, және ғалым. Ол қазіргі Қостанай облысы, Жангелдин ауданында дүниеге келген. Ахмет Байтұрсынұлының есімі қазақ тілін оқыту әдістемесінің және әліпбидің негізін қалаушы ретінде танымал. Оның тіл біліміне, әдебиетке және ағартушылық ісіне қосқан үлесі аса зор.
Байтұрсынұлы өзінің бүкіл өмірін қазақ халқын оқытуға және сауаттандыруға арнады. Ол 1912 жылы қазақ жазуының реформасын жасап, "Төте жазу" деп аталған араб жазуына негізделген қазақ әліпбиін ұсынды. Бұл әліпби қазақ тілін оқып-үйренуді жеңілдетіп, халықтың сауаттану деңгейін көтеруге мүмкіндік берді.
Ахмет Байтұрсынұлы 1913 жылы "Қазақ" газетін ұйымдастырып, оның бас редакторы болды. Бұл газет сол кезеңде халықтың рухани және мәдени өміріне айтарлықтай әсер етті. Сонымен қатар, ол қазақ әдебиетіне көптеген аударма шығармаларды қосты, мысалы, И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударып, халық арасында танымал етті.
1937 жылы Ахмет Байтұрсынұлы "халық жауы" деген жалған айыппен қуғынға ұшырап, ату жазасына кесілді. Оның есімі тек 1988 жылы ақталып, Қазақстанда оның шығармашылығы қайтадан зерттеле бастады. Бүгінгі күні Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы қазақ мәдениеті мен тіл біліміне қосқан баға жетпес үлес ретінде жоғары бағаланады.
-
лемма
А.Байтұрсынұлы анықтамасы
Қазіргі сөздіктердегі анықтамасы
орысша атауы
значение
Сөз жиілігі
-
Шартты бағыныңқы
Көсеу ұзын болса, қол күймейді. Мұнда бағыныңқы сөйлем – «қол күймейді», бағыныңқы сөйлем – «көсеу ұзын болса». Қалай етсе (не етсе) қол күймейді? – көсеу ұзын болса; қол күймеудің шарты – көсеу ұзын болуында. Ішінде шарты болғандықтан, бағыныңқы сөйлемдер шартты бағыныңқы деліп аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 260]
Шартты бағыныңқылы сабақтас — лингв. Бағыныңқы сөйлемі шартты рай тұлғасында қолданылатын сабақтас сөйлемнің бір түрі. Шартты бағыныңқылы сабақтастардың шарттық, мезгілдік мәндері ешбір формамен ерекшеленбейді (Қазіргі қаз. тілі). [https://sozdikqor.kz]
Придаточное условия
Придаточные условные широко употребляются в официально-деловых текстах, поскольку здесь требуется оговаривать условия правонарушений и правопорядка, а также необходимость существования тех или иных законов, правил и т.д. [Жеребило Т.В.
Словарь лингвистических терминов. Изд. 5-е, испр. и доп.– Назрань: ООО «Пилигрим», 2010. – c. 280]
-
-
Шендестіру
Шендестіру. Екі нәрсе қатар йаки қарама-қарсы келгенде, арасындағы айырым көзге көбірек түседі. Бійік пен аласа, ұзын мен қысқа, көрікті мен көріксіз, шебер мен олақ, ғалым мен надан қатар келгенде, араларындағы айырмасын анық көреміз. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 130]
Шендестіру - антитеза. Антитеза - шендестіру, сөздің мәнерлілігін күшейту мақсатында ұғымдар мен бейнелерді бір-біріне қарама-қарсы қойып қолданудан туған стилистикалық құрылымдар. [Қалиев, Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, б. 24]
Антитеза
Антитеза - (от греч. antithesis — противоречие, противоположение) — резко выраженное противопоставление понятий или явлений. [Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. – Москва «Просвещение», 1974. – c. 18]
-
-
Шпон
Шпон - әріптерді ыдырататын сына. [А. Байтұрсынұлы. 6 томдық шығармалар жинағы. 3-том, 169-б.]
Шпон — қаріптің биіктігіне жетпейтін жұқа металл пластинка, олардың арасындағы қашықтықты арттыру үшін теру жолдары арасында кірістіріледі. [Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігі / Құрастырғандар: Ш. Құрманбайұлы, С.Исақова, Б.Мизамхан және т.б. Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2019. – 596 б.]
Пробел
1. Пустое, незаполненное место в печатном или рукописном текста, пропуск (между буквами, словами, строками и т.д.). [Толковый словарь Ушакова. Д.Н. Ушаков. 1935-1940. https://dic.academic.ru/dic.nsf/ushakov/979106]
1
-
Шумақ
Айшықтың әрбір тақтасы шумақ деп аталады. Жұрттың бір ауыз өлең дейтіні шумақ болады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Шумақ түрлері:
Екі тармақты шумақ
Төрт тармақты шумақ
Алты тармақты шумақ
Жеті тармақты шумақ
Сегіз тармақты шумақ
Он тармақты шумақ [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 1-том, б. 219, 347]
Шумақ — өлең-жырларда, дастан поэмаларда өлең тармақтарының (жолдарының) белгілі ретпен топтасуы. Бір жол, бір жеке тармақтан өлең ырғағы айқын аңғарылмайды. Ол үшін кем дегенде ырғақтың өрнегі ұқсас екі тармақ алынуы керек. Сондықтан, өлең-жырларда бір шумақ екі жолдан яғни екі тармақтан басталады. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]
Куплет
Куплет а, м. couplet m. 1. литер. Строфа стихотворения или песни, часть песенного текста на завершенную мелодию. 2. Стихотворение, состоящее из четверостишия с перекрестной рифмой (обычно на злободневную тему). 3. О шутливой или сатирической песне. [Словари и энциклопедии на Академике https://gallicismes.academic.ru/21428/%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%BB%D0%B5%D1%82 ]
-
-
Шығарма
Сөз өнерінен жасалыб шығатұн нәрсенің жалпы аты шығарма сөз, ол аты қысқартылыб, көбінесе шығарма деб айтылады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 24]
Шығарма - белгілі бір автордың өз ойынан жазған ғылыми, көркем әдеби еңбегі. [М.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі: – Алматы: «Мектеп» баспасы, 1988. - 193 б.]
Художественное произведение
Художественное произведение - продукт художественного творчества:
- в котором в чувственно-материальной форме воплощен замысел его создателя-художника; и
- который отвечает определенным категориям эстетической ценности. [Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/fin_enc/31325]
7
-
Шығарманың ішкі пікір жағы
Шығарманың ішкі пікір жағы деп "шығарма түрінің ғылымы" әдебиетті айтады (Құрастырушылардан) Қараңыз: Шығарманың екі жағы бар: 1) Ішкі пікір жағы, 2) Тысқы тіл жағы. Сондықтан сөз өнерінің ғылымы екіге бөлінеді: 1) шығарманың тілінің ғылымы; 2) шығарманың түрінің ғылымы. Тілінің ғылымы дыбыстардың, сөздердің, сөйлемдердің заңынан шығатын тіл өңінің жүйелерін танытады. Түрінің ғылымы сөз өнерінен шыққан нәрселердің мазмұн жағының жүйелерін танытады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 44]
Әдебиет — 1. Қандай да бір халықтың, кезеңнің немесе бүкіл адамзаттың ғылыми, көркем, философиялық және т.б. туынды шығармаларының жиынтығы. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 2-том / Құраст.: Ғ.Қалиев, С.Бизақов, О. Нақысбеков және т.б. - Алматы, 2011. - 744 б.]
Литература
Литература - (фр. litterature, от littera - буква). Словесность, письменность, совокупность письменных и устных памятников слова, принадлежащих известному народу. [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/dic_fwords/40430/%D0%9B%D0%98%D0%A2%D0%95%D0%A0%D0%90%D0%A2%D0%A3%D0%A0%D0%90]
-
-
Шығарманың тысқы тіл жағы
Шығарманың тысқы пікір жағы деп "шығарма тілінің ғылымы" лингвистиканы айтады (Құрастырушылардан) Қараңыз: Шығарманың екі жағы бар: 1) Ішкі пікір жағы, 2) Тысқы тіл жағы. Сондықтан сөз өнерінің ғылымы екіге бөлінеді: 1) шығарманың тілінің ғылымы; 2) шығарманың түрінің ғылымы. Тілінің ғылымы дыбыстардың, сөздердің, сөйлемдердің заңынан шығатын тіл өңінің жүйелерін танытады. Түрінің ғылымы сөз өнерінен шыққан нәрселердің мазмұн жағының жүйелерін танытады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 44]
Тіл білімі — л и н г в. Әлем тілдерінің құрылысын, әлеуметтік қызметін және тарихи дамуын, адамзаттың табиғи тілін, оның жалпы заңдылықтарын, қолданылуын және адам қоғамын зерттейтін гуманитарлық ғылым саласы. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 14-том. / Құраст.: М.Малмақов, Қ.Есенова, Б.Хинаят және т.б. – Алматы, 2011. - 800 б.]
Языкознание (лингвистика)
Языкознание (лингвистика) - комплексная наука о человеческом языке как средстве общения (общих законах его строения и функционирования) и обо всех языках мира. [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc1p/54662 ]
-
-
Шылау сөздер
Шылау сөздер: І. Үстеу; ІІ. Демеу; ІІІ. Жалғаулық; ІV. Одағай сөз. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 55-58]
Шылаулар - сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыру үшін қолданылатын, тіркескен сөздеріне әр түрлі реңк, грамматикалық мағына үстейтін көмекші сөздер. [Қалиев, Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, б. 398]
Союзные слова
В широком смысле служебные слова – слова, обозначающие связь между однородными членами предложения и между целыми предложениями; в этом смысле Служебные слова делятся на: 1. союзы (см.) и 2. относительные слова . [Грамматический словарь: Грамматические и лингвистические термины. — М.: Флинта. Дурново Н.Н.. 2001. https://grammatical_linguistic.academic.ru/228/%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0]
-