-
лемма
А.Байтұрсынұлы анықтамасы
Қазіргі сөздіктердегі анықтамасы
орысша атауы
значение
Сөз жиілігі
-
Кейіптеу
Жансыз нәрсені жанды нәрсенің күйіне түсіріб, тұрпаттау кейіптеу деб айтылады. «Қылышын сүйретіб қыс келеді» дегенде қыйалыңа қылыш сүйреткен адамның сүгіреті келіб түседі. Қыста қылыш та жоқ, қылыш сүйрететүн күйі де жоқ. Жансыз қысты жанды адамның күйіне түсіріб, адамның істейтүн ғамалын телігендіктен, қыс бізге адам сүгіретінде келіб көрініб отыр. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 86, 88]
КЕЙІПТЕУ – әртүрлі табиғат құбылыстарын, жансыз нәрселерді адам кейпіне келтіріп, немесе қалайда жан бітіргендей етіп суреттейтін көркемдік тәсіл. [Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: «Ана тілі» баспасы, 1998. - 384 б.]
Персонификация
Персонификация (от лат. persona - лицо и ...фикация) - представление природных явлений, человеческих свойств, отвлеченных понятий в образе человека. Распространена в мифологии, сказках, притчах. [Словари и энциклопедии на Академике: https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/231846]
-
-
Келтірінді сөйлем
Сөйлегенде я жазғанда сөйлеуші я жазушы бұрынғыдан қалған мақалды немесе біреудің айтқан сөзін келтіре сөйлейді не жазады. Сондай келтіріп айтқан не жазған мақалдар, болмаса біреудің сөздері келтірінді сөйлем деліп аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 263]
Бөгде сөз - сөйлегенде не жазғанда баяндап отырған мәселеге байланысты келтірілген басқа біреудің сөзі, пікірі. [Қалиев, Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, б. 61]
Цитата
Цитата — отрывок из литературного произведения, приводимый с дословной точностью. Цитата приводится или ради документальной точности, или ради своей выразительности. [Словари и энциклопедии на Академике: https://literary_terms.academic.ru/695/%D0%A6%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0 ]
-
-
Кескін өнері
түрлі бойаумен нәрсенің ісін, түрін, түсін, кескін-келбетін келтіріб, сүгіреттеб көрсету өнері. Бұл кескін өнері болады (орысша жійопійіс). [А. Байтұрсынұлы. 12 томдық шығармалар жинағы. 9-том, 10-б.]
Кескіндеме/ Живопись - зат есім. Кескіндеме (шындық өмірдегі заттар мен құбылыстарды майлы бояу арқылы салатын бейнелеу өнері)//Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 6 - том / Құраст.: Ж. Қоңыратбаева, Ғ.Қалиев, Қ.Есенова және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.
Живопись
Один из основных видов изобразительного искусства, в узком смысле — художественное изображение предметного мира на плоскости посредством цветных материалов. [Обухов Г.Г. Краткий словарь терминов изобразительного искусства. Изд. «Советский художник», Москва, 1961. - С.49]
-
-
Кіші түрі
Латын əліп-биінде əріп ұлылы-кішілі болып, екі-екіден келеді. Латын жүйелі əріптер баспаға əбден икемделген, ол икемделуі Еуропа жұрттарының өздеріне даяр болғанмен, бізге даяр емес. [А. Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары, 168-б.]
Кіші әріп — лингв. Орфография мен пунктуация жүйесі жазба әріпті талап етпейтін жағдайдағы барлық сөздерді жазу үшін пайдаланылатын әдеттегі әріп. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 8 - том / Құраст.: Қ. Күдеринова, О.Жұбаева, М. Жолшаева және т.б. - Алматы, 2011. - 744 б.]
Строчная буква
Строчная буква - буква обычной величины, употребляемая для написания всех слов, кроме тех случаев, когда сложившаяся система орфографии и пунктуации требует прописной буквы. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.67]
-
-
Кіші тыныс белгі
5. Теріс үтір «,» (кіші тыныс). Бұл белгі: 1) Бұратана сөздерді бөлек шығару үшін қойылады; 2) Сыйысулы сөйлемдердің бірөңкей мүшелерінің арасына қойылады; 3) Бағыныңқы сөйлемнің жігін басыңқы сөйлемнен айыру үшін қойылады; 4) лепті сөйлемдерде одағайдан кейін қойылады; 5) бір сөз не болмаса сөйлем қайта-қайта айтылған орында қойылады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 266-267]
Үтір — сөйлем тіркесіндегі синтаксистік топтарды, бірыңғай мүшелер арасын бөліп тұратын тыныс белгісі. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет.]
Запятая
Заятая - знак препинания, разделяющий слова, группы слов или предложения. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.150]
-
-
Көз түйім
Әліпбиді үйреткенде визуалдауды қолдану (Құрастырушылардан). Әріп үстінен шыбықпен жүргізгеннен көз түйімі мен құлақ түйіміне тән түйімі мен қыймыл түйімі қосылып, әріптердің сүгіреті балалардың жәдіне тез бекіуге көп көмек болған. [А. Байтұрсынұлы. 6 томдық шығармалар жинағы. 3-том, 203-б.]
ВИЗУАЛДАУ — құбылыс немесе үдерісті көру арқылы қабылдауға қолайлы көрнекі түрде көру. Бұл терминнің «көрінімділік» және «көрім» нұсқалары да жарыса қолданылып жүр. .... [Қазақ тілінің кірме сөздер сөздігі / Құрастырғандар: Ш. Құрманбайұлы, С.Исақова, Б.Мизамхан және т.б. Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2019. – 596 б.]
визуализация
ВИЗУАЛИЗАЦИЯ (от лат. visualis – зрительный). Представление физического явления или процесса в форме, удобной для зрительного восприятия. [Словари и энциклопедии на академике: https://methodological_terms.academic.ru/221/%D0%92%D0%98%D0%97%D0%A3%D0%90%D0%9B%D0%98%D0%97%D0%90%D0%A6%D0%98%D0%AF]
-
-
Көмекші етістіктер
Көмекші етістіктер дегеніміз: тұрмақ, жүрмек, отырмақ, жатпақ, бармақ, болмақ, алмақ, бермек, келмек, кетпек, көрмек, өтпек, тастамақ, қоймақ, қалмақ, имек. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 159].
Етістіктен басқа сөз таптары баяндауыш болса, олар етістік көмегімен ғана бола алады. Оларға көмек болатын көбінесе, көмекші етістіктер. Көмегі үртіс көріне болмай, көрінбей болатын да орындары бар. Бірақ түбін қазып, қарастырып келгенде, баяндауыш болған жерде етістік бар екені даусыз болып шығады. Етістік көмегі көріне болатын орындары мен көрінбей болатын орындарына мысал келтіріп көрейік.
1. Күн жаз болды; 2. Eт аз болды. Бұл екі баяндауыш та, «жаз болды», «аз болды» дегенде, «болды» көмекші етістік екендігі көзге көрініп тұр.
1. Ағаш көркі жапырақ. 2) Адам көркі шүберек. Жапырақ, шүберек деген сөздер етістік көмегінсіз-ақ баяндауыш болып тұрған сияқты көрініп тұр. Шынында олай емес, мұнда да етістіктің жасырын көмегі бар. Ол көмегі, егер, жоғарыдағы мысалға алынған сөйлемдерді қысқартпай, толық түрінде айтсақ көрінеді. Мәселен: Ағаш көркі жапырақ болады. Адам көркі шүберек болады десек, қысқартып айтқанда, көрінбей тұрған көмекші етістік – «болады» толықтырып айқанда шыға келеді. [А. Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары. 3-том, бб. 103-104]
л и н г в. Лексикалық мағынасынан айырылып, грамматикалық қызметке ауысқан етістіктер. Кейбір к ө м е к ш і е т і с т і к т е р тіркесетін дербес сөздің формасын таңдамайды, етістікке де, есім сөзге де тіркесе береді, олар: еді, екен, емес (Қаз. тілі. энцикл.). Еді к ө м е к ш і е т і с т і г і есім сөздермен және кейбір етістік формаларымен тіркесіп, күрделі өткен шақ формаларын тудырады (Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 5 - том / Құраст.: Б. Әбілқасымов, С.Бизақов, Ә.Жүнiсбеков және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б].
Жеке тұрғанда ешқандай мағына бермейтін және сөйлем мүшесі қызметін атқармайтын, тек етістіктермен тіркесіп қана көмекшілік қызмет атқаратын етістік. [Тіл білімі терминдерінің орысша–қазақша сөздігі. С.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов. – Алма-ата. Қазақ ССР–нің «Ғылым» баспасы, 1966. – 211 бет].
Вспомогательный глагол
Вспомогательный глагол - глагол, употребляющийся в сочетании с другими словами (обычно глаголами в форме инфинитива) для образования аналитических форм этих слов. [Словарь-справочник лингвистических терминов. Изд. 2-е. — М.: Просвещение. Розенталь Д. Э., Теленкова М. А.. 1976; https://dic.academic.ru/dic.nsf/lingvistic/225/%D0%B2%D1%81%D0%BF%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9]
-
-
Көңілді сөз
Табійғатқа жақын, құулық сұмдық жайлар, әдіс жоқ, тамағы тоқ, ұуайымы жоқ, адал нійет, ақ көңіл адамдардың талассыз, тартыссыз, тыныштықбен шеккен өмірін сөзбен сүуреттеб шығарыу – көңілді сөз болады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 522]
з а т. [ағыл.humour] ә д е б. 1. Өмірдегі күлкілі құбылыстарды немесе біреуді, зілсіз ажуалайтын әдеби туынды, жеңіл мысқыл.
2. Бір нәрсені, құбылысты күлкі, комикалық түрде бейнелейтін әдебиеттегі, өнердегі көркем тәсіл. [https://sozdikqor.kz]
Юмор
Ю́МОР, юмора, мн. нет, муж. (англ. humour от лат. humor - влага).
1. Незлобивая насмешка, добродушный смех; проникнутое таким настроением отношение к чему-нибудь (к чьим-нибудь недостаткам, слабостям, к злоключениям и т.п.). Чувство юмора. В этом рассказе много юмора. «Юмор - слово английское… оно означает известное настроение духа, при котором человеку кажется всё в более смешном виде, чем другим.» Писемский.
2. Совокупность литературных (или вообще художественных) произведений, проникнутых таким отношением к действительности [Словари и энциклопедии на Акаде: https://dic.academic.ru/dic.nsf/ushakov/1098782]
-
-
Көңілді сөз
Табійғатқа жақын, құулық сұмдық жайлар, әдіс жоқ, тамағы тоқ, ұуайымы жоқ, адал нійет, ақ көңіл адамдардың талассыз, тартыссыз, тыныштықбен шеккен өмірін сөзбен сүуреттеб шығарыу – көңілді
сөз болады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 522]
Анекдот — [франқ. anecdote] зат. Өмірдегі оғаш оқиға, оғаш қылықтар жайындағы күлдіргі қысқа ғана ауызекі әңгіме. [Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1-том. / Құраст. Т.Жанұзақ, С.Омарбеков, Ә.Жүнісбек және т.б. - Алматы, 2011. - 752 б.]
Анекдот
Анекдот - 1) небольшой, остроумный рассказ о каком-нибудь замечательном, любопытном случае, хотя бы даже невероятном. 2) любопытная черта из жизни или характера известного лица. [Словарь иностранных слов, вошедших в состав русского языка.- Чудинов А.Н., 1910. https://dic.academic.ru/dic.nsf/dic_fwords/4202/%D0%90%D0%9D%D0%95%D0%9A%D0%94%D0%9E%D0%A2 ]
-
-
Көп буынды сөз
Бір сөздің ішінде бірнеше буын болады. Мәселен, aт деген сөзде бір-ақ буын бар. А-тa дегенде екі буын, а-та-лар дегенде үш буын; а-та-лар-ға дегенде төрт буын; а-та-ла-ры-ма дегенде бес буын. Сөз буын санына қарай бір буынды, екі буынды, үш буынды, төрт буынды, онан көбі көп буынды сөз деп аталады. [А. Байтұрсынұлы. Шығармалары. 3-том, б. 29]
Үш немесе одан да көп буындардан тұратын буын. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.228]
Многосложное слово
Состоящий из трех и более слогов. [Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд. «Советская энциклопедия», Москва, 1966. - С.228]
-