Келіңдер, түсіп, байқап қаралық та! 9

Давайте, попробуем пойти по нему! 7

Даналық – өшпес жарық, кетпес байлық, Жүріңдер іздеп тауып алалық та! 9

Мудрость – негасимый огонь, неиссякаемое богатство, Пойдемте, обретем её! 7

Т т ط Қат = хат шарт = шарт қата = хата қатар = қатар талаб = талаб талақ = талақ тағам = та’ам тарап = тараф топан = туфан отан = уатан қатер = хатир батыл = батил құтба = хутба сұлтан = султан салтанат = салтанат шайтан = шайтан 37

Т т ط Қат (письмо)= хат шарт (условие) = шарт қата (ошибка)= хата қатар (ряд)= қатар талап (стремление)= талаб талақ (селезенка) = талақ тағам (блюдо) = та’ам тарап (сторона)= тараф Топан (потоп) = туфан отан (родина)= уатан қатер (угроза)= хатир батыл (бесстрашный)= батил құтба (пятничная проповедь) = хутба сұлтан (султан)= султан салтанат (торжественность)= салтанат шайтан (черт)= шайтан 40

Халық өмірі бір жылдап, он жылдап, хатта жүз жылдап та емес, мың жылдап саналады. 47

Жизнь народа в письменности измеряется не годами, не десятилетиями и даже не столетиями, а тысячелетиями. 51

Бір сөздің ішінде бір неше буын болады. Мәсәлән «ат» деген сөзде бірақ буын бар; «а-та» дегенде екі буын; «а-та-лар» дегенде үш буын; «а-талар-ға» дегенде төрт буын; «а-та-ла-ры-ма» дегенде бес буын. 52

В одном слове бывает несколько слогов. Например, в слове «ат» (конь) всего один слог; в слове «а-та» (дед) два слога; «а-та-лар» (деды) – три слога, «а-та-лар-ға» (дедам) – четыре слога; «а-та-ла-ры-ма» (дедушкам) – пять слогов. В 56

Сынау. Төмендегі сөздерді буынға бөліңдер. Буындар арасына сызықша «-» қойыңдар. Үлгі: сау-да, са-йақ, а-сық, тұш-қыл-тым, са-рым-сақ, сақ-та-ну-ға, жал-пыл-дау-ға, а-тыс-ты-ру-ға. 52

Контроль. Разделите следующие слова на слоги. Между слогами поставьте знак дефис «-». Образец: сау-да (торговля), са-йақ (косяк), а-сық (альчик), тұш-қылтым (пресный), са-рым-сақ (чеснок), сақ-та-ну-ға (для оберегания), жалпыл-дау-ға (для развевания), а-тыс-ты-ру-ға (для подстрекания). 56

Бір дыбысты буындар-да болады, мәсәлән, а-ра, а-та, а-ғу, а-су, а-зу, а-сы деген сөздердің бірінші буындарында бір-бір дыбыстан, екінші буындарында екі-екі дыбыстан бар. 53

Есть и слоги из одного звука, например, в первом слоге слов а-ра (оса), а-та (дед), а-ғу (течь), а-су (подвешивать), а-зу (худеть), а-сы (богохульный) по одному звуку, во втором слоге по два звука 57

Мысалдар: 1) сұу, бұу, тұу деп жазу-ма, яки су, бу, ту деп жазу-ма, дүдәмал, яғни «у» (ۋ) дың алдындағы дыбыс «ұ» (ۇ)-ма, «ы» (ى)-ма, анық естілмейді. Егерде «у» (ۋ)дың алдындағы дыбыс «ұ» (ۇ ) болса, «сұу», «бұу», «тұу» деп жазу тиіс. Егерде «у» (ۋ)дың алдындағы дыбыс «ы» (ى )болса, бұл сөздер «ы» (ى ) харфі бітеу буында жазылмауы себепті, «су», «бу», «ту» деп жазылуы тиіс. «У» (ۋ ) алдындағы қай дыбыс екені бітеу буынды ашқанда мәлім болады. «У» (ۋ)дың алдына «ұ» (ۇ ) харфін қойып-та, «ы» (ى ) харфін қойыпта ашып қарайық: сұу=сұуы, бұу=бұуы, тұу=тұуы; су=сы-уы, бу=бы-уы, ту=ты-уы. Әрине сұуы, бұуы, тұуы деп айту, сыуы, быуы, тыуы деп айтудан дұрыс екендігі қандай даусыз болса, сұу, бұу, тұу деп жазу һәм сондай даусыз болып шығады. 59

Примеры: 1) неясно, как писать сұу, бұу, тұу или су (вода), бу (пар), ту (знамя), то есть не слышно отчетливо перед «у» (ۋ ) звук «ұ» (ۇ ) или «ы» (ى). Если перед «у» (ۋ ) звук «ұ» (ۇ), то нужно писать «сұу», «бұу», «тұу». Если перед «у» (ۋ ) звук «ы» (ى), то из-за того, что в закрытом слоге не пишется буква «ы» (ى), нужно писать «су», «бу», «ту». Какой звук стоит перед «у» (ۋ ) будет известно, когда закрытый слог станет открытым. Рассмотрим варианты с постановкой перед «у» (ۋ ) и буквы «ұ» (ۇ), и буквы «ы» (ى): сұу=сұуы, бұу=бұуы, тұу=тұуы; су=сы-уы, бу=бы-уы, ту=тыуы. Конечно, по сравнению с сыуы, быуы, тыуы звучание сұуы, бұуы, тұуы является бесспорно правильным, так же, как и бесспорно правильно написание сұу, бұу, тұу 65

Буынды ашып қарайық: оқу=оқы-уы, жору=жорыуы, тану=та-ны-уы; оқұу=о-құ-уы, жорұу=жо-рұ-уы, танұу=танұ-уы. 60

Рассмотрим открытые слоги: оқу=оқы-уы, жору=жоры-уы, тану=та-ны-уы; оқұу=о-құ-уы, жорұу=жо-рұуы, танұу=та-нұ-уы. 66

3) Жалпылағыш қос сөздердің арасы сызықшамен айырылып-та, айрылмай-да жазылады: Қос сөздегі екі сөз бірыңғай болса, яғни екеуі бірдей я жуан, я жіңішке айтылатын болса, онда екеуі айырылмай тұтас жазылады (басқұр, қолғап, Балжан, желгесер, айбалта, Алтынбай, Атантай, Тасболат, Баймырза). Қос сөздегі екі сөз бірыңғай болмаса, яғни бірі жуан, бірі жіңішке сөз болып келсе, онда аралары сызықшамен айырылып жазылады (жел-бау, төсекағаш, жүк-аяқ, Тілеу-бай, Ес-құл, Төре-тай, Жан-темір, Мұрат-бек) 62

3) Разобобщающие парные слова пишутся раздельно через дефис и слитно: Если в парном слове оба слова одинаковы, то есть оба одинаково произносятся мягко или твердо, тогда два слова пишутся слитно (басқұр (баскур), қолғап (рукавица), Балжан, желгесер (рысак), айбалта (секира), Алтынбай, Атантай, Тасболат, Баймырза). Если в парном слове оба слова неодинаковы, то есть один является мягким, а второй твердым, тогда между ними ставится дефис (жел-бау (веревка, привязываемая к шаныраку юрты), төсек-ағаш (деревянная кровать), жүк-аяқ (шерсть), Тілеу-бай, Ес-құл, Төре-тай, Жан-темір, Мұрат-бек). 68

3) Жұрнақ «шыл». Бұл жұрнақ-та жуан, жіңішке сөздерге бірдей жалғанып, бірдей жазылады. Жуан сөздерде жуан болып айтылады. Жіңішке сөздерде жіңішке болып айтылады: мәсәлән, қазақ = қазақшыл, жетек = жетекшіл, қара = қарашыл, күн = күншіл, қайғы = қайғышыл 64

3) Суффикс «шыл». Данный суффикс равно присоединяется к твредым, мягким словам и пишется одинаково. В твердом слове произносится твердо. В мягком слове произносится мягко: например, қазақ (казах) = қазақшыл (приверженный к казахским традициям), жетек (поводья) = жетекшіл (ведомый), қара (крупный рогатый скот) = қарашыл (общительный), күн (жизнь) = күншіл (завистливый), қайғы (скорбь) = қайғышыл (скорбный). 70

Түбір сөз жіңішке болса, жұрнақ-та жіңішкереді: «лау» орнына «леу», «дау» орнына «деу», «тау» орнына «теу» болып жалғасады; мәсәлән: көне = көнелеу, ірі = ірілеу, кір = кірлеу, семіз = семіздеу, кең = кеңдеу, кем = кемдеу, төмен = төмендеу, көк = көктеу, сирек = сиректеу. 65

Если коренное слово мягкое, то суффикс тоже становится мягким: вместо «лау» присоединяется «леу», вместо «дау» – «деу», вместо «тау» – «теу»; например: көне (древний) = көнелеу (древнее), ірі (крупный)= ірілеу (крупноватый), кір (грязный)= кірлеу (грязноватый), семіз (жирный) = семіздеу (жирноватый), кең (широкий)= кеңдеу (широковатый), кем (менее)= кемдеу (маловатый), төмен (низкий)= төмендеу (низковатый), көк (голубой)= көктеу (голубоватый), сирек (редкий)= сиректеу (редковатый). 72