« Ал келдік жаман жерге ! Енді сақтан ! Жолама ! Сол жақтағы өзенге аққан . Бетіңді оң жағыңа сала жүріп , Аман өт ! Мынау жатқан лай , қақтан . . . ( Есек пен үкі ) 5

Остерегись ! – кричит , – направо будем в луже » . ( Крылов И . Слепой Осел в лесу с дороги сбился ) 5

үр 13

лай 12

үр 18

лай 18

Сынау . Төмендегі түбір сөздерге ма , ме , ба , бе , па , пе жұрнақтарын жалғатып туынды сөз істету . Сал , қаз , бат , жап , сүз , таста , ас , күре , қақ , қада , кір , төк , сүрт , таңда , қара , жек , қыдыр , сыз , үр , соқ , ти , ой , қуыр , ор , жап , ұста , тұттық , ора , сына , айнал , боя , бас , тура , жар , ұш , жала , құла , жыр , жүз , кеш , көтер , тай , оз , жаныш , жай , соз , шаш , қайна , ау , қой , сық , ки , тоқы , қыс , тара , көш . 69

Контроль . Образуйте производное слово , присоединив суффиксы ма , ме , ба , бе , па , пе к следующим коренным словам . Сал ( клади ) , қаз ( копай ) , бат ( тони ) , жап ( закрой ) , сүз ( бодни ) , таста ( брось ) , ас ( свари ) , күре ( копай ) , қақ ( вбей ) , қада ( воткни ) , кір ( зайди ) , төк ( вылей ) , сүрт ( вытри ) , таңда ( выбери ) , қара ( смотри ) , жек ( запрягай ) , қыдыр ( гуляй ) , сыз ( черти ) , үр ( лай ) , соқ ( ударь ) , ти ( потрогай ) , ой ( вырежи ) , қуыр ( жарь ) , ор ( коси ) , жап ( закрой ) , ұста ( держи ) , тұттық ( заикнись ) , ора ( оберни ) , сына ( испытай ) , айнал ( повернись ) , боя ( крась ) , бас ( дави ) , тура ( накроши ) , жар ( расколи ) , ұш ( лети ) , жала ( лизни ) , құла ( падай ) , жыр ( поцарапай ) , жүз ( плавай ) , кеш ( переходи ) , көтер ( подними ) , тай ( скользи ) , оз ( обгони ) , жаныш ( мни ) , жай ( разверни ) , соз ( вытяни ) , шаш ( разбрасывай , қайна ( кипи ) , ау ( перевернись ) , қой ( оставь ) , сық ( выжми ) , ки ( надень ) , тоқы ( вяжи ) , қыс ( сожми ) , тара ( расчеши ) , көш ( переезжай ) . 77

II . Сын - есім . Сөздің кейбіреулері нәрсенің сынын атайды . Мәсәлән : жақсы , жаман , биік , зор , аласа , ұзын , қысқа , терең , тайыз , қатты , жұмсақ , қою , сұйық , бай , жарлы , жақын , алыс , аш , тоқ , арзан , қымбат , қалың , жұқа , зирек43 , кешше , өткір , топас , семіз , арық , қараңғы , жарық , тұнық , лай , кәрі , жас , қиын , оңай , ауыр , жеңіл , сау , ауру , ақылды , ахмақ , есті , есалаң , ескі , жаңа , ұсақ , ірі , таза , лас , сақ , салақ , сұм , аңқау , қу , меңіреу , жуан , жіңішке , ауыр , тегіс , жуас , сараң , жомарт , мырза , жылы , суық , тар , кең , бұдыр , тегіс . Осындай нәрселердің сынын көрсететін сөздер сын - есім деп аталады . 71

II . Имя прилагательное . Некоторые слова называют признаки предмета . Например : хороший ) , плохой , высокий , огромный , низкий , длинный , короткий , глубокий , мелкий , твердый , мягкий , густой , жидкий , богатый , бедный , близкий , далекий , голодный , сытый , дешевый , дорогой , толстый , тонкий , смышленый , глупый , решительный , тупой , полный , худой , темный , светлый , чистый , мутный , старый , молодой , трудный , легкий , тяжелый , легкий , здоровый , больной , умный , глупый , рассудительный , полоумный , старый , новый , мелкий , крупный , чистый , грязный , осторожный , неряшливый , коварный , доверчивый , хитрый , глухонемой , толстый , тонкий , трудный , гладкий , кроткий , жадный , щедрый , добрый , теплый , холодный , узкий , широкий , бугристый , ровный . Слова , показывающие признаки предмета , называются именем прилагательным . 79

Дағдыландыру . Төмендегі сөздерді айырту : қайсысы зат - есім , қайсысы сын - есім ? Жақсы кісі ; жаман мал ; биік тау ; аласа ағаш ; ұзын арқан ; қысқа жіп ; терең теңіз ; тайыз көл ; қатты құрт ; жұмсақ нан ; қою қатық ; сұйық сүт ; бай қазақ ; жарлы мұжық ; жақын үй ; алыс ауыл ; өткір пышақ ; топас кісі ; семіз қой ; арық ат ; қараңғы қора ; жарық түн ; тұнық су ; лай қақ ; кәрі түйе ; жас айғыр ; қиын күй ; оңай өлең ; ауыр жүк ; жеңіл сандық ; сау жылқы ; ауру сиыр ; ақылды бала ; ақымақ жігіт ; ескі етік ; жаңа шапан ; ұсақ құм ; ірі тары ; таза жұрт ; лас қора ; сақ ит ; салақ қатын ; сұм бала ; аңқау қойшы ; жуан қарағай ; жіңішке тал ; жылы жаз ; суық қыс ; тар шалбар ; кең жаға ; бұдыр жер ; тегіс дала . 72

Упражнение . Определите , какие из приведенных ниже слов являются именем существительным , а какие – именем прилагательным ? хороший человек ; плохой скот ; высокая гора ; низкое дерево ; длинный аркан ; короткая нить ; глубокое море ; мелкое озеро ; твердый курт ; мягкий хлеб ; густой творог ; жидкое молоко ; богатый казах ; бедный мужик ; близкий дом ; далекий аул ; острый нож ; тупой человек ; жирный баран ; худой конь ; темный хлев ; светлая ночь ; чистая вода ; мутная лужа ; старый верблюд ; молодой жеребец ; трудный кюй ; лекгая песня ; тяжелый груз ; легкий сундук ; здоровая лошадь ; больная корова ; умный мальчик ; глупый парень ; старые сапоги ; новый чапан ; мелкий песок ; крупное просо ; чистые люди ; грязный хлев ; осторожная собака ; неряшливая жена ; коварный мальчик ; доверчивый пастух ; толстая сосна ; тонкое дерево ; теплое лето ; холодная зима ; узкие брюки ; широкий берег ; бугристое место ; ровное место . 80

« ﺅ » жазылған сөздің ал - дында « ﱠ » тұрса « ﺅ » жіңішке айтылады : ұр – үр , тұр – түр , бұр – бүр дегендей . 140

Если перед словами со звуком « ﺅ » пишется знак « » , то звук « ﺅ » произносится мягко : например , ұр ( бей ) – үр ( лай ) , тұр ( встань ) – түр ( вид ) , бұр ( поверни ) – бүр ( ворсинка ) . 163